Demissionair, en nu?

Het kabinet-Rutte III heeft zijn ontslag ingediend bij de koning en is nu demissionair. Demissionaire kabinetten passen op de winkel, en de Koning vraagt ze om dát te doen wat in het landsbelang noodzakelijk is. De Staten-Generaal maakt lijstjes van wat men in dat verband wel of niet acceptabel vindt. Nu het huidige kabinet niet is gevallen door interne verdeeldheid of door een scheuring, heeft men strikt genomen nog een (krappe) meerderheid in de Tweede Kamer.

De verkiezingen naderen echter, en dus valt aan te nemen dat ook de coalitiepartners ernaar snakken om zich te kunnen gaan profileren. Dus, niet te veel afspraken die daarin belemmeren.

Maar wel, zo staat te lezen in de verklaring die Rutte vrijdag 15 januari aflegde, aandacht voor de afwikkeling van de toeslagenaffaire en de coronacrisis. Maar toch hangt dan boven de markt dat het kabinet demissionair is.

Coronabeleid

We hebben het kunnen zien in de discussie over de avondklok, die sinds zaterdag geldt: de coalitiepartijen waren verdeeld, en ook omdat de avondklok weliswaar bij Koninklijk Besluit kon worden afgekondigd, maar moet worden bevestigd door de wetgever, speelde de noodzaak om een brede consensus te realiseren in Tweede Kamer.

In die zin is het kabinet misschien wel gemachtigd om waar nodig tal van ingrijpende besluiten te nemen, veel ingrijpender dan normaliter in een demissionaire staat, maar lang niet altijd daar toe in staat. De status die we nu in feite hebben is dat de Tweede Kamer, inclusief de regeringsfracties, meer vrijheid hebben om hun eigen gang te gaan. Dat zagen we dan ook terug in het verhitte debat over de avondklok, waar eerst niet zeker was over überhaupt een meerderheid zou zijn.

De Kamer is in feite alleen belemmerd door verantwoordelijkheidsgevoel om de COVID-19-epidemie goed te managen, omdat het nog wel even zal duren voordat er een nieuw kabinet zal zijn. De regering wordt dan iets meer speelbal van de Tweede Kamer: niet meer de fractievoorzitters van de coalitiepartijen bepalen de koers, maar de fracties die samen een meerderheid in TK en EK zullen kunnen verzekeren. Interessante politiek, maar in verkiezingstijd ook riskant.

Toeslagenaffaire

Ook op het stuk van de afwikkeling van de kinderopvangtoeslagen zal actie worden ondernomen. Maar als uitvloeisel daarvan zal het nog wel even duren voordat algemene toekomstgerichte strakke maatregelen worden getroffen om soortgelijke affaires te voorkomen en de onderliggende systeemfouten en structuren aan te pakken. Want die hebben ook te maken met falen tussen de staatsmachten en van de verschillende controleurs zoals de Tweede Kamer, en daarbij ook de Eerste Kamer, de uitvoerende macht, en de rechterlijke macht.

De schaduwen vooruit van de aankomende verkiezingen

Lastig zou het straks echter nog wel eens kunnen worden, gezien de aankomende verkiezingen. Als de voorspellingen al zijn dat we in lockdown en met avondklok zullen moeten blijven tot eind maart, hoe dan te handelen met de Tweede Kamerverkiezingen?

Om maar iets te noemen: het wetsvoorstel dat nu voorligt bij de Eerste Kamer maakt briefstemmen alleen mogelijk voor zeventigjarigen en ouder. Dat was en is denk ik niet verstandig, want zou ertoe kunnen leiden dat de opkomst lager gaat worden (en dat moeten we niet willen), of dat verkiezingen zouden kunnen worden gaan uitgesteld, en dat moeten we al helemaal niet willen.

Als er in een eerder stadium was nagedacht over de mogelijkheid van briefstemmen in den brede, hadden relevante voorzieningen kunnen worden getroffen. Het wordt nu rijkelijk laat om die optie volop mogelijk te maken. In het RIVM-beleid stijgt de risicocurve van besmettingen vanaf 60 - 65 jaren, dus waarom alleen briefstemmen vanaf 70? Ook willen we straatbewegingen, reisbewegingen, contacten tegengaan, en wel voor iedereen, omdat de Britse variant besmettelijker is. Dus ofwel verkiezingen die haaks staan op het coronabeleid, of uitstel? Beide zijn onaantrekkelijk. Wat mij betreft had het wetsvoorstel meer moeten anticiperen op de situatie die er nu Coronamatig is.

Misschien kan de Eerste Kamer nog bijsturen, desnoods tegen de zin van het kabinet... Dat is toch al demissionair. Een novelle is snel gemaakt. De Tweede Kamer had het laten passeren (want toen was het kabinet nog niet demissionair).

Dus, Eerste Kamer, zorg ervoor dat de verkiezingen van maart kunnen doorgaan, en wel voor iedereen veilig en met aanzienlijk ruimere mogelijkheden voor briefstemmen. Als dat in de VS kan met een enorme uitkomst, waarom dan niet bij ons?

Aalt Willem Heringa is hoogleraar vergelijkend staats- en bestuursrecht aan de Universiteit Maastricht.