De liberale wereldorde brokkelt af en Nederland kijkt toe

De wereldorde schudt op haar grondvesten en onze vrede en veiligheid staat onder ongekende druk. Een lange reeks hooggeplaatste politici en ambtenaren, waaronder NAVO-baas Mark Rutte, waarschuwt dat Nederland zich moet voorbereiden op oorlog. De overheid moet investeren in defensie en burgers moeten noodpakketten aanschaffen. Recent waarschuwde de MIVD dat Rusland nu meer dan genoeg wapentuig produceert voor de oorlog tegen Oekraïne, en begint met een militaire opbouw aan de oostgrens van de NAVO. Zoals gewoonlijk blijft het gissen naar het doel dat het Kremlin hiermee voor ogen heeft, maar geruststellend is het allerminst. Europa verschuift van een grijs gebied tussen oorlog en vrede naar een “donkergrijs” gebied.

Nederland heeft sinds WOII een uitzonderlijk lange periode van vrede en welvaart gekend. Samengevat rustte deze vrede volgens de wetenschap op twee pilaren. Over de eerste kan ik beknopt blijven, want deze staat momenteel volop in de schijnwerpers: afschrikking. Nederland werd lid van de NAVO en trouwe bondgenoot van de VS. De Amerikanen garandeerden tijdens de Koude Oorlog de veiligheid van West-Europa, en werden na de val van de Sovjet-Unie de onbetwiste wereldwijde supermacht. Deze veiligheidsgaranties werden concreet door de aanwezigheid van Amerikaanse soldaten en kernwapens in Europa.

De tweede pijler is echter net zo belangrijk geweest voor Nederland als klein land met grote handelsbelangen: internationale samenwerking. Door Europese integratie en globalisering raakten we economisch zwaar vervlochten met Europa en de rest van de wereld. Handelspartners val je niet aan. Daarnaast bereikte de (liberale) democratie alle hoeken van de planeet, van Chili tot Japan. Dat betekende voor Nederland een grote toename in het aantal gelijkgestemde partners met vergelijkbare waardenkaders. Met die nieuwe partners bouwde het Westen, de VS voorop, aan een liberale internationale (rechts)orde waarbinnen welvaart, vreedzaamheid en rechtvaardigheid gemeenschappelijk werden nagestreefd. Cruciaal voor die orde zijn de internationale organisaties die na WOII werden opgericht: organisaties als de VN, EU en Wereldhandelsorganisatie vormen geïnstitutionaliseerde arena’s voor diplomatie, geweldloze conflictbemiddeling en de bevordering van internationaal recht.

Deze pijlers onder onze vrede en welvaart worden nu stelselmatig afgebroken. De VS koersen af op isolationisme en een terugkeer van brute machtspolitiek en trekken daarmee de Europese afschrikking via de NAVO en Amerikaanse nucleaire paraplu in twijfel. Europa kijkt gechoqueerd toe en komt amper in actie. Het ‘ReArm Europe’-plan van de Europese Commissie leidt pas op z’n vroegst over jaren tot noemenswaardige opvoering van de Europese defensiecapaciteiten. Nederland investeert nu 1,1 miljard extra in defensie – een schijntje van wat nodig is om de krijgsmacht weerbaar te maken in de huidige geopolitieke context. Ondertussen lijken de Amerikanen een voor Oekraïne zeer ongunstige deal met Rusland te willen forceren. Volgens Donald Trump mag Oekraïne vooral blij zijn dat het blijft bestaan.

Maar ook de tweede pijler wordt afgebroken; en hier is de gelatenheid waarmee Nederland en Europa toekijken extra pijnlijk. Handelsoorlogen en ‘reshoring’ van productieketens (‘strategische autonomie’ in EU-jargon) draaien decennia aan economische globalisering terug. Het neoliberale karakter van die globalisering leidde tot grote ongelijkheid tussen en binnen landen, maar het bevorderen van gelijkheid is niet het argument achter deze afbraak – die draait om competitie in een zogenaamde ‘zero-sum game’ (NB: vrijhandel is volgens onderzoek juist een ‘positive sum-game’). Daarnaast breekt autocratisering de liberale democratie af, zowel binnen als buiten onze grenzen. Traditionele hoeders van die liberale democratie, waaronder rechters, advocaten, journalisten, wetenschappers en ambtenaren, worden verdacht gemaakt, aangevallen, afgeknepen of afgezet – ook in Nederland.

Van een liberale internationale orde is op dit moment dus eigenlijk al weinig sprake meer. Dat verval ging Trump voor: de VS hadden eigenlijk nooit een duidelijk internationaal mandaat voor droneaanvallen en bombardementen bij de oorlog in Irak in 2003 of in het Midden-Oosten. Rusland schendt al decennia op gewelddadige wijze de territoriale integriteit van zijn buurlanden en ook China is selectief in de toepassing van internationaal recht. Maar Trump heeft het proces in een apocalyptische stroomversnelling gebracht. In de laatste maanden stapten de VS uit een scala aan internationale organisaties en verdragen, waaronder de Wereldgezondheidsorganisatie en het klimaatakkoord van Parijs. Trump legde sancties op aan het Internationaal Strafhof in Den Haag, zinspeelde openlijk op het annexeren van Groenland en Canada, en geeft Israël vrij spel in zijn buitenproportionele, genocidale reactie op de terreuraanvallen van Hamas van 7 oktober 2023. De Oekraïne-deal die Trump op dit moment nastreeft erkent de Krim als Russisch en is mede daardoor ook direct in strijd met het VN-Handvest.

Nederland noch Europa zijn vrij van blaam. De bevordering van de internationale rechtsorde is voor Nederland een grondwettelijke verplichting, maar in de praktijk volgt Nederland de VS in hun selectieve toepassing van het internationaal recht op Rusland (wel) en Israël (niet). Gastland Nederland “betreurt” slechts het feit dat Hongarije - nota bene een lid van de ‘waardengemeenschap’ EU - het Internationaal Strafhof verlaat. Ondertussen snijdt Nederland hard in ontwikkelingshulp maar blijft het in toenemende mate wapens kopen bij Benjamin Netanyahu, waartegen datzelfde hof een arrestatiebevel heeft uitgevaardigd. Door deze dubbele standaarden is er in het mondiale zuiden maar weinig over van de reputatie als hoeder van de internationale rechtsorde die Europa zichzelf aanmeet. Dat is een gat waar Rusland en China graag inspringen; Rusland werft het in het mondiale zuiden zelfs soldaten voor de oorlog tegen Oekraïne.

De normvervaging die dit met zich meebrengt kan de doodsteek worden voor de liberale internationale (rechts)orde, en Nederland krijgt het zwaar in een wereldorde waar het recht van de sterkste geldt. Tegelijkertijd zijn er tekenen van hoop. De afbraak van globalisering doet veel pijn en dwingt tot herbezinning, ook voor de VS. De EU sloot recent nog een handelsakkoord met Zuid-Amerika. Europese democratieën kunnen herstellen (zie Polen) en waakhonden doen hier vooralsnog hun werk (zie de veroordeling van Marine Le Pen in Frankrijk). De coalitiepolitiek van onze parlementaire systemen lijkt democratisch verval af te remmen. Internationale organisaties zijn resistent en het Europese model is nog steeds aantrekkelijk: er staan 10 landen op de lijst van (potentiële) kandidaat-leden van de EU. Ook wereldwijd zijn er nog gelijkgestemde partners die de internationale rechtsorde voorstaan, waaronder Canada, Brazilië, Japan, Kenia, Mexico, Zuid-Korea en Zuid-Afrika. Ook China stelt verdere afbraak te willen vermijden.

Wat de liberale internationale orde nu nodig heeft is een proactieve coalitie van gelijkgestemde landen die weerstand biedt aan die afbraak. Dat vergt politiek leiderschap. Nederland moet dat gat opvullen: we zijn grondlegger van de VN en EU, gastheer van twee internationale gerechtshoven en onze internationale reputatie – met name die van onze diplomaten – is relatief goed. Gezien onze geschiedenis hebben wij niet alleen bovengemiddeld veel belang bij het overeind houden van de internationale rechtsorde, maar ook een morele verplichting daartoe.. Ook blijft de steun onder Nederlanders voor internationale samenwerking groot. Wat nu nodig is, is moedig en standvastig politiek leiderschap dat de juiste keuzes maakt – ook als voormalig bondgenoten dat niet doen. Goed voorbeeld doet volgen.

Reinout van der Veer is universitair docent Internationale Betrekkingen bij de afdeling Politicologie van de Radboud Universiteit Nijmegen. Zijn onderzoek richt zich op de legitimiteit en het functioneren van internationale organisaties als de Europese Unie en Verenigde Naties.