De prijs van tachtig jaar vrijheid

“Europe’s American century is over”. Dat kopte CNN op 13 februari 2025 naar aanleiding van de veiligheidsconferentie in München, waar de Amerikaanse vicepresident Vance Europa de wacht had aangezegd; en dat is inderdaad de wrange slotsom na tachtig jaar vrijheid. Die vrijheid werd deels gefaciliteerd en ook bekostigd door de Amerikanen. Drie generaties later staat onze vrijheid wederom op het spel en volstaan de huidige internationale organisaties niet meer om onze veiligheid te waarborgen.

De afschrikking van de NAVO verliest zijn geloofwaardigheid doordat die van binnenuit wordt uitgehold door de Verenigde Staten, die openlijk flirten met Poetin en de liefde verklaren aan populistische leiders binnen en buiten Europa. De EU volstaat niet, omdat we Groot-Brittannië keihard nodig hebben nu de Amerikanen ons in de kou laten staan en er op het moment van schrijven mee dreigen niet langer te ‘bemiddelen’ in de oorlog in Oekraïne. Europa staat er nu echt alleen voor.

De westerse wereldorde van na 1945, gebaseerd op respect voor internationaal recht, gedeelde normen en waarden en gezamenlijke afschrikking, is niet meer. Het vredesdividend van na de Koude Oorlog is door Poetin op het spel gezet en door Trump verkwanseld. Tegelijkertijd grijpen uitgerekend de Amerikanen terug op de periode aan het eind van de Tweede Wereldoorlog: de Amerikaanse gezant van Oekraïne, Keith Kellogg, stelt een soort verdeling volgens het Jaltamodel voor in Oekraïne, waarbij hij expliciet refereert aande deling van Berlijn in verschillende bezettingszones na WOII. In deze analogie zou Oekraïne niet in een Amerikaans, Brits, Frans en Sovjetdeel verdeeld worden, maar zouden de Britten, Fransen en de Russen (sic!) verschillende delen van Oekraïne onder hun hoede nemen. Deze analogie is niet alleen bizar, omdat de deling van Berlijn niet bepaald een lichtend voorbeeld is, maar ook omdat Kellogg een essentieel verschil over het hoofd ziet: Kellogg stelt immers voor dat het door Rusland bezette deel van Oekraïne onder auspiciën komt van de agressor, Rusland, terwijl het Jaltamodel er juist toe diende om de agressor, Duitsland, klein te houden. Daarmee geven de Amerikanen de Russen de zoveelste troefkaart in handen – zonder enig historisch, moreel of geopolitiek besef. Het is nu aan Europa om dergelijk besef te koesteren.

Het feit dat Kellogg na een storm van kritiek terugkwam op zijn eerdere voorstel, doet hier niets aan af. Zijn voorstel is immers volledig in lijn met de strekking van alle Amerikaans-Russische gesprekken tot nu toe, waar de Russen steeds weer sterker uitkomen, in de meeste gevallen gevolgd door een nog grotere aanval op Oekraïense burgers. De term 'nieuwe Koude Oorlog’, die regelmatig op de huidige geopolitieke crisis geplakt wordt, dekt dan ook geenszins de lading. Dat deed het sowieso al niet, want de huidige situatie is veel complexer en onvoorspelbaarder. Er zijn niet langer twee machtsblokken – de NAVO en het Warschaupact – die elkaar enigszins in evenwicht houden. Er zijn ook geen overlegorganen, die een zekere mate van dialoog waarborgen, zoals vanaf begin jaren zeventig van de vorige eeuw de Conferentie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa. Haar opvolger, de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE), slaagt er niet in die rol te vervullen, aanvankelijk overschaduwd door de NAVO en de EU en inmiddels machteloos tegenover de Russische agressie in Oekraïne.

De roep van de OVSE-trojka in december 2017 om de OVSE weer in het ‘hart van de multilaterale diplomatie in Europa’ te plaatsen, lijkt dan ook een zwanenzang. Multilaterale diplomatie heeft plaatsgemaakt voor machtspolitiek en ook Europa is aan erosie onderhevig. Hoe kan Europa een beroep doen op internationaal recht en mensenrechten, als niet alleen de Hongaarse premier Orbán, maar ook de staatshoofden van onder andere Polen, Duitsland en België verkondigen dat Netanyahu in principe welkom is, ondanks het arrestatiebevel van het Internationaal Strafhof? En hoe kan Nederland als gastland een krachtig signaal geven, als de partijleider van de grootste coalitiepartij Netanyahu zelf opzoekt en het kabinet verdeeld is? In de ogen van het mondiale zuiden meet Europa met twee maten: Wat in Oekraïne uit den boze is, lijkt in de Gazastrook gedoogd. Daarmee heeft Europa the moral highground verloren. Het westerse triomfalisme na het einde van de Koude Oorlog is daarmee definitief failliet.

Ook de term ‘unfinished post-Cold War settlement’, die in 2018 in een OVSE-rapport gebezigd werd, volstaat niet langer: het is niet meer alleen de Europese veiligheidsarchitectuur die op de helling staat, maar de wereldorde an sich. Het vredesdividend is op en dat geldt niet alleen voor defensie. De extra investering in defensie in de voorjaarsnota is helaas onvermijdelijk. Vrijheid heeft echter ook op andere vlakken een prijs. In een wereld die nu veeleer ‘post-truth’ is dan ‘post-Cold War’ moet Europa keihard op zoek naar een nieuw evenwicht. Niet alleen in de Verenigde Staten slingeren politici – de president voorop – pertinente onwaarheden de wereld in. Nadat onze minister van Migratie en Asiel, Marjolein Faber, haar woorden dat de Oekraïense president Zelensky “niet democratisch gekozen” was had teruggenomen, vermeldde de NOS op 21 februari onder het kopje “standpunt” dat ze zich aanvankelijk achter “het standpunt van Trump” schaarde, maar dat dat niet “het standpunt van het kabinet was” (Minister Faber noemt Zelensky “niet democratisch gekozen”, neemt woorden terug). Zelensky’s legitimiteit is inmiddels ook in Nederland geen objectieve werkelijkheid, maar een standpunt. Deze erosie van de waarheid is kenmerkend voor het huidige tijdgewricht.

Daarom moet juist in mentale weerbaarheid en moreel besef geïnvesteerd worden. In dit ‘post-truth’ tijdsgewricht zijn goed onderwijs en kennis cruciaal om een onderscheid te kunnen maken tussen feiten en fake news, dat tot en met de president van de Verenigde Staten zaken van oorlog en vrede kan bepalen. Hetzelfde geldt voor het onderhouden van robuuste contacten met andere landen, ook buiten Europa. Daarvoor zijn ambassades, consulaten en ontwikkelingssamenwerking geen luxe, maar noodzaak. Op het gebied van onderwijs en ontwikkelingssamenwerking lijkt de voorjaarsnota in het Amerikaanse kielzog te varen. Het is gevaarlijk om ons nog langer te spiegelen aan Amerika. Europa moet niet alleen militair, maar ook moreel sterk staan, als we tachtig jaar vrijheid willen herhalen. Europa’s Amerikaanse eeuw is ook in moreel opzicht voorbij. We moeten nu investeren in Europa’s Europese eeuw, op meerdere fronten. Een alternatief is er niet.