Hoezeer de EU in 2024 van kleur verschoot

Gaat 2024 de geschiedenis in als een historisch jaar? Rechtse Eurosceptische partijen wonnen alom de verkiezingen, de vroegere grenscontroles keerden terug en Frans Timmermans’ Green Deal wordt uitgekleed. Defensie piekt ineens op de Europese agenda. Dat was een jaar geleden allemaal nog onvoorstelbaar.

Economisch sukkelt Europa achterop.

De Frans-Duitse as waarom de EU draait, ligt er uit. Alles tezamen overheerst in de Europese machtscentra beklemming om onze positie in de wereld. Wat gaat Brussel doen nu anti-EU president Donald Trump terugkeert in Washington DC? En wat te doen als Oekraïne de strijd met Rusland gaat verliezen? Blijft de EU ook in 2025 bij de gruwelijke slachting in Gaza de andere kant op kijken.

Radicaal-rechts zit ineens aan de onderhandelingstafels. Hun opmars in alle afdelingen van de Europose Unie is dé revelatie van het voorbije jaar. Binnen de EU-27 zien we dit in België,¹⁾ Bulgarije, Duitsland, Finland, Hongarije, Italië, Litouwen, Nederland, Oostenrijk. Na de komende presidentsverkiezingen mogelijk Roemenië en nu al Slowakije.

In de Europese Raad heeft de rechtse Italiaanse Giorgia Meloni het hoogste woord. Zie de installatie, met halfhartige steun van Commissievoorzitter Ursula von der Leyen, van de radicale Raffaele Fitto als vicevoorzitter van de Europese Commissie. Hij palmt met zijn cohesie/hervormingen portefeuille, die een derde van de Europese uitgaven omvat, de arme landen en regio’s in. Ook nooit eerder vertoond.

Via de gelijkgezinde president Trump versterkt de Italiaanse minister-president haar positie in de Europese Raad, concludeert commentator Aldo Cazzullo in dagblad La Croix International. Met Viktor Orbán (Hongarije), Robert Fico (Slowakije) en Meloni telt de Europese Raad nu een trio eurosceptische leiders. Die hebben een andere maatschappijvisie.²⁾ Dat gaat effect krijgen. En wel omdat de Europese Raad bij consensus besluit.

Wél curieus dat tegelijk de Polen, de Hongaren en de Slowaken volgens de Eurobarometer 2023 meer van de EU verwachten dat de Nederlanders.³⁾

Na afloop van de maximaal vijf jarige termijn droeg op 29 november voorzitter Charles Michel van de Europese Raad het voorzittersbelletje over aan de vroegere minister-president van Portugal, de sociaaldemocraat António Costa.

Radicaal rechts was een jaar geleden nog marginaal in het Europees Parlement. Vandaag bezetten de Patriotten, met Wilders’ PVV, de conservatieven (ECR) en de nationalisten (SNI) samen 187 zetels. Ook al nooit eerder vertoond. De Europese Volkspartij (CDA) telt daar, hoewel de grootste in Straatsburg, 188 zetels.

De terugkeer van de radicaal-rechtse Trump in het Witte Huis is slecht voor Europa dat een handelsoorlog wacht, die het zal verliezen. Europa moet bovendien de defensie-uitgaven verder verhogen. NAVO-topman Mark Rutte mikt nu op drie procent van onze welvaart (bbp) in plaats van twee procent tot nu toe, dat is dus 50 procent meer!

President Trump zaait met zijn rücksichtsloos optreden, waarover genoemde eurosceptici namelijk anders denken dan de rest van de EU-27, tweespalt en polarisatie in Europa. De blokkade van Hongarije op militaire steun aan Oekraïne bijvoorbeeld krijgt voortaan bijval. Zo verwerft, behalve Trump, ook president Vladimir Poetin invloed in Europa. Alweer nooit vertoond.

Ineens verschijnt industriepolitiek hoog op de Europese agenda. De Commissie Von der Leyen-2 kiest voor industrialiseren én tegelijk vergroenen. Daartoe wordt de ambitieuze Green Deal van Frans Timmermans uitgekleed. Von der Leyen denkt aan een omnibuswet waarin zij de hieronder vermelde wetgeving wil bundelen. Het gaat om de:

• - 

  Richtlijn voor verslaglegging over duurzaamheid van ondernemingen (CSRD). Ondernemingen moeten jaarlijks rapporteren hoe vervuilend ze zijn en wat hun impact is op bevolking en milieu. Ongeveer 50.000 grotere Europese bedrijven vallen hieronder;
• - 

  De Corporate Sustainability Due Diligence Directive (CSDDD) verplicht bedrijven voortaan grondig de impact te onderzoeken van hun activiteiten op bijvoorbeeld de mensenrechten en het milieu. Dit in hun hele keten dus zowel bij hun leveranciers als het cliënteel;
• - 

  De EU-taxonomie. Zij maakt duidelijk welke activiteiten niet duurzaam mogen heten. Dit op grond van hun bijdrage aan het voorkomen van klimaatverandering of het beperken van de gevolgen ervan via adaptatie.
• - 

  De beoogde halvering van het gebruik van pesticiden in de agrarische sector, de verplichte braaklegging van landbouwgrond en de vrije invoer van landbouwproducten uit Oekraïne zijn grotendeels van de baan. De anti-boskapwet en de wet duurzame voedselketen gaan ook de ijskast in. Tenslotte wil de EVP, wegens de concurrentie van China, het voor 2035 voorziene verbod op de verkoop van nieuwe benzineauto’s terugdraaien.

Dit staat allemaal te gebeuren om de regeldruk te verlagen en zodoende het bedrijfsleven tegemoet te komen. Volgens Von der Leyen is die wetgeving te ingewikkeld om na te leven. Zij verzwakt zo de concurrentiekracht van onze bedrijven tegenover de rest van de wereld. Dat mag Timmermans en vooral zijn paladijn, Diederik Samsom, zich aanrekenen.

Niettemin is dit een ongekende koerswending. Daar zit dan ook meer achter. Zomer vorig jaar proefde de kiene Duitser Manfred Weber, de grote baas van de Europese Volkspartij (EVP), het verzet bij de bevolking en nam afstand. Hij kreeg de Europese christendemocratische en conservatieve partijen (EVP) mee.

Dankzij deze koerswijziging naar rechts van het midden wonnen zij de verkiezingen. Met als gevolg dat de EVP vandaag de meerderheid bezet, zowel in de Europese Raad als de Europese Commissie. Alweer zelden vertoond.

Curieus wel dat juist Timmermans dit nu overkomt. Tien jaar geleden schrapte hij zelf als EU-kopman tachtig wetsvoorstellen. Dat gebeurde toen eveneens om de verkalkte EU-werking van die dagen in beweging te krijgen. In 2014 had overijverig Brussel de regeldruk ook al eens opgejaagd. Vooral de groenen waren net als vandaag weer heel boos. Het ging namelijk om nogal wat milieuregels. Kortom: de geschiedenis herhaalt zich hier.

Intussen sukkelt Europa economisch achterop tegenover Amerika en China. Onze groei beloopt al jaren maar de helft van de Amerikaanse. De modale werknemer in Europa verdient bijna veertigduizend euro, de modale Amerikaan zestigduizend dollar. De productiviteit van onze bedrijven hinkt achterop. De ambtenarij (regeldruk) in Europa beloopt het dubbele van de Amerikaanse. De bevolking krimpt en de vergrijzing neemt toe.

Tegelijk is, door de oorlog om Oekraïne, Rusland verdwenen als grootleverancier van goedkope energie. Qua innovatie kunnen wij niet tippen aan China laat staan de Verenigde Staten. Vooral de klimaatomslag eist nu omschakeling naar schonere technologie. Slechts vier van de vijftig wereldwijd leidende high tech bedrijven die dit regelen zitten hier.

De EU moet samengevat minder afhankelijk worden van de buitenwereld. Dat vraagt om een jaarlijkse kapitaalinjectie (voor investeringen en research) van ruwweg 800 miljard euro. Dat is evenveel als de EU nu in vijf jaar tijd in totaal uitgeeft.

Die injectie moet een modernisering, een vergroening, de digitalisering en bovendien versterking van de defensie aandrijven. Dat scenario lanceerde de gezaghebbende vroegere ECB-bankpresident en premier Mario Draghi onlangs in zijn indrukwekkende rapport The future of European competitiveness in opdracht van de EU.

Jaarlijks een maandinkomen extra krijgt de burger in Europa dankzij de grote binnenmarkt waar onze producten en diensten grenzeloos worden geleverd. Die markt is echter verre van voltooid, vooral niet als het over de financiële diensten, energie en telecom (5G, 6G) gaat. Zo waarschuwt de vroegere Italiaanse premier Enrico Letta in zijn recente rapport hierover, eveneens in opdracht van de EU.

“Het rapport merkt terecht op dat de Europese economische kracht is gestoeld op miljoenen mkb-bedrijven en dat deze bedrijven een belangrijke katalysator vormen van innovatie en sociale cohesie. Zo blijkt bijvoorbeeld dat mkb-bedrijven uitblinken in hun maatschappelijk toegevoegde waarde en sleutelrol in de lokale economie. VNO-NCW en MKB-Nederland zien overal in Europa de bancaire financiering voor mkb-bedrijven teruglopen”, zo reageert het Nederlandse bedrijfsleven.

Of Europa passend reageert op deze waarschuwingen is de vraag. In 2000 besloot de Europese Raad in Lissabon op een zonnige namiddag (zo herinner ik me) plechtig dat de EU “de meest concurrerende kenniseconomie ter wereld zou worden”. In 2005 echter moest men echter toegeven dat dit nooit zou lukken. Commissievoorzitter Romano Prodi sprak vol spijt van “nooit vervulde beloften”. ⁴⁾

Blijft actie nu wéér uit dan stagneert (o.a. door vergrijzing) de welvaart in Europa. En wel om te beginnen tot 2050, zo waarschuwen de beide genoemde Italianen.

Het jarenlang door links gekoesterde taboe op de opvang van asielzoekers buiten de Schengengrenzen is dit jaar verdwenen. In oktober koos de Europese Raad, met Nederland naast Italië op kop, unaniem voor strengere asielregels. Uitgeprocedeerde asielzoekers en gelukzoekers uit veilige landen moeten voortaan terug. Nu blijft ruim tachtig procent toch hier.

De asielzoekers worden voortaan aan de Schengengrenzen opgehouden. Daar krijgen de migranten met weinig kans op toelating na een passende procedure, als die verkeerd voor hen afloopt, bericht van hun uitzetting en wel onmiddellijk. “Wij namen besluiten die voorheen taboe waren”, zei onlangs de premier van Tsjechië, Petr Fiala.

Eerder nam de EU na jarenlang touwtrekken een Asiel en Migratiepact aan. Dat omvat negen Europese wetten en een bindende richtlijn. Vooral de groenen in het Europees Parlement hebben toen belet dat daar een effectieve terugkeerregeling in zit.

Nu rechts alom in Europa verkiezingen wint, ontstaat een meerderheid voor een sluitende terugkeerverordening. Zulke besluitvorming binnenkort “over rechts” is dan wel uniek. If you cannot beat them, join them, luidt het gezegde.

Onduidelijk is nog wel hoe dat terugsturen van de illegalen verloopt. Veilige landen van terugkeer via handelsvoordelen verleiden en met het weigeren van visa dwingen zijn twee opties. Maar wat te doen met afgewezen asielzoekers die niet terug kunnen? Raad van Ministers en Europees Parlement moeten die regeling nog overeenkomen. Dat gaat bij ruwweg tweederde meerderheid, dus niet de elders vaak vereiste unanimiteit.

Hierbij past wel de kanttekening dat de Europese Raad in 2018 al zo’n “doorbraak” bereikte. Daarvan is toen niet veel meer vernomen.⁵⁾ De landen van terugkeer wilden niet meedoen. Dat moet ook nu nog blijken. “De sfeer rond migratie is intussen wel veranderd”, zegt premier Dick Schoof, geconfronteerd met deze ervaring. “In de hele Europese Unie is het migratiedebat het afgelopen jaar naar rechts opgeschoven”, concludeerde NRC op 11 oktober, na afloop na het beraad hierover in Luxemburg.

Voor het eerst krijgt Europa een commissaris voor defensie. Dat is wel opmerkelijk. Want de EU vond zichzelf altijd een voorbeeldige economische soft power ver weg van een supermacht, laat staan fysiek geweld. De voormalige Litouwse minister-president, later Europarlementslid Andrius Kubilius heeft die portefeuille.

Kubilius knoopt aan bij het dit jaar toegenomen onrustwekkende gegeven dat de Russen een oorlogseconomie bouwen. Poetin steekt al jaren meer in wapens, tanks, bommen en vliegtuigen dan Europa. Tegelijk voert Moskou een permanente desinformatiecampagne om de burgerij hier in de war te brengen en chaos te zaaien.

“Ik wil een big bang, dus de achterstand van Europa snel inhalen”, zegt Kubilius. Over drie maanden al wil hij zijn aanpak presenteren. Voorop staat daarin een opsomming van de diverse gevaren die Europa bedreigen, ook vanuit China en zelfs Amerika.

De commissaris ziet drie punten van aanpak: de steun aan Oekraïne – tot nu toe 0,1 procent van onze welvaart in Europa en niet meer - het totaal beschikbaar defensiematerieel binnen de EU en de financiering daarvan.

De Litouwer denkt op termijn aan tien keer zo hoge uitgaven voor onze defensie. Verder stuurt hij aan op versterking van de weinig ontwikkelde Europese defensietechnologie. Bovendien is de mobiliteit van de nationale militaire eenheden in Europa aan verbetering toe. Behalve dat wegen, bruggen en dergelijke soms niet zijn aangepast, is het een bureaucratie om voor grote militaire verplaatsingen toestemming te krijgen.

Ander manco is het ontbreken van een Europese defensie-industrie. Daardoor komt tachtig procent van het wapentuig uit de Verenigde Staten. Daarom zal president Trump niet gauw uit de NAVO stappen, want dan snijdt hij in z’n eigen vingers. Verder blijven grensoverschrijdende defensie-investeringen uit. Elk land koopt bij voorkeur zelf in, wat de kosten verhoogd. Mede daarom wil Kubilius het Europees Defensiefonds versterken.

De Commissie en het Europees Parlement willen voor het voorgaande een apart fonds creëren, waar Nederland (voorlopig?) tegen is. Het is trouwens de vraag of zoiets juridisch wel kan – tenzij alle EU-27 het willen, wat onwaarschijnlijk is - omdat de EU militair nul bevoegdheden heeft.

Dit zijn overigens projecten waarover al decennia wordt gesproken. Al in 2003 besloot de EU tot een gezamenlijke Security Strategy. Maar het vervolg bleef grotendeels uit. Afwachten dus wat een aparte EU-commissaris kan veranderen. “Defensie is een taak van ieder EU-land zelf”, zo begint Kubilius’ taakopdracht.

De NAVO met de Amerikanen overkoepelt dit geheel. Dat zal zeker zo blijven.

Wel is door de Europese Raad destijds besloten dat landen hier meer willen samenwerken.

In 2024 werd duidelijk dat Oekraïne de oorlog met Rusland niet kan winnen. De dappere president Volodymyr Zelenski kampt met twee onoplosbare handicaps: een tekort aan militairen en aan wapens. Tegelijk groeit daar en hier oorlogsmoeheid. Dus het gevoel dat het offeren van zoveel jonge levens in 2025 moet stoppen.

President Trump denkt dat kort na zijn aantreden met collega Poetin te kunnen regelen. Dat zou dan heel mooi zijn. Daarna moeten de EU-27 zien wat ze hebben te doen voor blijvende vrede op dit continent, zie het voorgaande.

Frankrijk zit in de zwaarste politieke crisis sinds decennia. Een verbond van uiterst links en radicaal rechts bracht met de socialisten en de groenen de regering ten val, wat daar totaal ongebruikelijk is. Frankrijk worstelt met een overheidstekort van meer dan het dubbele van de EU-norm van drie procent. De staatsschuld is twee keer zo hoog als de toegelaten zestig procent van het bnp, met bovendien magere economische groei.

“Nu het politieke midden is versplinterd dreigt onbestuurbaarheid”, waarschuwt weekblad The Economist. De ooit zo ambitieuze president Emmanuel Macron wankelt. De Renaissance die hij bij zijn komst beloofde is omgeslagen in een nachtmerrie.

Tegelijk zakt Duitsland weg in een ook daar ongekende politieke én economische crisis. Ten einde raad zette bondskanselier Olaf Scholz (SPD) zijn minister van Financiën, Christian Lindner (FDP) aan de dijk. De al maanden ruziënde driepartijencoalitie met de groenen valt uiteen. Eind februari volgen tussentijdse verkiezingen.

Europa draait om de as Frankrijk/Duitsland. De twee hebben samen bijna de helft van de eurozone-economie in handen. Zonder instemming van Parijs en Berlijn gebeurt er niet veel in Brussel. Maar Scholz noch Macron, nu zij moegestreden thuis zitten, heeft nog tijd voor de EU.

Het is eigenlijk nog erger. Frankrijk en Duitsland koesteren vandaag uiteenlopende prioriteiten.Zo is Frankrijk tegen het zojuist gesloten grote vrijhandelsakkoord Mercosur met vijf landen in Zuid-Amerika, terwijl Duitsland wel instemt. Tegelijk rukken in beide landen de uiterst rechtse partijen op met als gevolg dreigende polarisatie.

De nieuwe Commissie is met realisme voor wat haalbaar is ambitieus uit de startblokken geschoten. Dankzij Von der Leyen en parlementsvoorzitter Roberta Metsola als bemiddelaars voltrok zich na de Europese verkiezingen binnen de termijnen de gecompliceerde machtswisseling in de Commissie, het Europees Parlement en in de Europese Raad met de komst van voorzitter António Costa.

Nu moet blijken of eenmotorig Europa (mijn vorige analyse), voorlopig zonder Frans-Duits aandrijven, toch marcheert.

Van groot belang is verder de bekering van radicaal rechts. Dat ziet vandaag dat dringende problemen, zoals de migratie, toch het best via “Brussel” effectief worden aangepakt. Tegelijk schept de terugkeer van Tusk onduidelijkheid over wat Europa te wachten staat. Hoe dan ook is er volgend jaar in Brussel werk aan de winkel.

Dr. Jan Werts is journalist en publicist en promoveerde in 1991 op een dissertatie over de Europese Raad. Hij is voor het Montesquieu Instituut de vaste correspondent in Brussel.

• 1) 

  Wim van de Velden “Cordon sanitaire ligt na 33 jaar aan diggelen”, Dagblad De Tijd, 14 december 2024.
• 2) 

  “Orbán brings culture war to Brussels”, Politico, 16 november 2023.
• 3) 

  Opgemerkt in Christen Democratische Verkenningen, Winter 2024, p. 73.
• 4) 

  Jan Werts, The European Council, 2008, blz. 131-133.
• 5) 

  Jan Werts, analyse nieuwe aanpak vluchtelingenprobleem