Hoe Angela Merkel al jaren heel Europa domineert

In 2010 zodra de crisis rond het failliete Griekenland losbarst, is twee derde van de ondervraagde Duitsers tegen financiële steun. Toch opent Merkel, -zij het na maandenlang aarzelen- samen met de Franse president Nicolas Sarkozy, dat voorjaar die optie. Het voortbestaan van de euro is namelijk in gevaar. ‘Valt de euro uiteen dan valt Europa uiteen’ zo waarschuwt Merkel in die dagen.

Daarop sluit de Europese Raad de befaamde ‘one trillion dollar’ deal (zoals de Amerikanen dat zagen). Een ongekende verdedigingswal van 750 miljard euro om de zwakke eurolanden op de been te houden. Een regering die niet langer haar schuldeisers kan bedienen mag daaruit putten, mits zij fors bezuinigt en de economie hervormt.

Duitsland alleen neemt ruwweg een kwart van de lasten op zich. Nederland draagt 26 miljard bij. Kanselier Merkel is dan maanden achtereen de drijvende kracht achter dat beraad.

© Jan Werts

Angela Merkel trok tijdens haar verkiezingsstrijd destijds onze correspondent in Brussel, Jan Werts, naar Berlijn.

Vanaf 2010 blokkeert Merkel jarenlang de komst van de zogenaamde euro-obligaties. Die werden bepleit door de Commissie, het Europees Parlement en vooral de leiders van met schuld overladen zuidelijke EU-landen. Zij kunnen namelijk zelf niet meer lenen. Euro-obligaties verschuiven bij wanbetaling van een failliet euroland de aflossing naar uiteindelijk de belastingbetaler in de andere landen.

‘Zolang ik leef komen er geen euro-obligaties’ zegt Merkel op 26 juni 2012 tegen de teleurgestelde Italiaanse premier Mario Monti. ‘Ik geloof niet in economische groei op basis van gezamenlijke schulden’. Maar tijdens de coronacrisis geeft zij plotseling haar verzet op. Zie hierna, de besluiten van 2020.

Voorjaar 2011 dwingt Duitsland zes nieuwe Europese wetten af (het zogenaamde Sixpack) om de euro voortaan op de rails te houden. Er komt een Europees Stabiliteits Mechanisme. Merkel verkrijgt - met steun van onder andere Nederland – verscherpt toezicht op regeringen die te veel uitgeven.

De Europese ministers van financiën, die elkaar altijd graag ontzien, verliezen hun toezichtrol. De zogenaamd onafhankelijke Europese Commissie neemt dat toezicht over.

(Opmerkelijk detail is achteraf wel dat de Commissie echter niet meer optreedt vanaf 2015 nadat Jean-Claude Juncker als voorzitter aantreedt. Juncker stond onder sterke druk van Parijs dat de koers van de zuidelijke eurolanden volgt).

In 2015 speelt Merkel in februari weer de hoofdrol in de onderhandelingen met president Vladimir Poetin over de oorlog in Oost-Oekraïne. Het Minsk II Akkoord brengt dan na zestien uur onderhandelen in de Wit-Russische hoofdstad een staakt-het-vuren. Deze aanpak was de reactie op Amerikaanse suggesties om het door Rusland belaagde Oekraïne van extra wapens te voorzien. Volgens Merkel, opgegroeid in de DDR, zou dat de crisis echter juist verergeren.

Opmerkelijk detail: pas na de ondertekening in Minsk komt de Europese Unie in beeld. Merkel, de Franse president François Hollande, en president Petro Poroshenko van Oekraïne informeren dan in Brussel de andere nationale leiders, die meteen akkoord gaan. De officiële EU-buitenlandvertegenwoordigers, Herman van Rompuy en Federica Mogherini, houdt Merkel buiten dit beraad.

In 2015 dreigt een Grexit, dus een eurozone zonder het economisch fragiele Griekenland. Nieuwe zware besparingen en hervormingen daar om zo’n drama te vermijden zijn de inzet van het nachtelijk beraad van 12 juli. Terwijl de andere leiders urenlang elders in Brussel met de duimen moeten draaien, sluit Merkel na zeventien uur kibbelen met de Griekse premier Alexis Tsipras een vierhonderd pagina’s tellend akkoord.

In ruil voor nieuwe megagrote steun moet Athene nogmaals gigantisch bezuinigen en bovendien zijn ambtenarij inkrimpen. De boze Grexit-droom, die het imago van Europa mondiaal zou besmeuren, is ineens over. Een nerveuze president Barack Obama had die zomer Merkel en Tsipras gewaarschuwd voor een wereldwijde economische crisis.

In maart 2016 staat de EU op springen. Merkel verrast de andere leiders dan met een Duits-Turks plan om de tsunami aan migranten en vluchtelingen vanuit Syrië, Irak, Afghanistan en Noord-Afrika te bedwingen. Weer krijgt zij haar zin. Na een jaar lang gedurende maar liefst twaalf vruchteloze bijeenkomsten hierover doormodderen, hakt de Europese Raad dan toch de knoop door.

Op Merkels voorstel stopt men samen met Turkije de onhoudbaar geworden migrantenstroom. De EU betaalt Ankara zes miljard euro voor de opvang van ongeveer vier miljoen migranten en vluchtelingen. In een week tijd loopt het aantal overstekers terug van soms 15.000 per dag naar nog slechts enkele tientallen. Hoewel vaak bekritiseerd (wegens bepaalde mensenrechten) wordt de ‘Merkel deal’ binnenkort toch verlengd, zo is de bedoeling.

In 2020 bereiken de Europese leiders na een marathon van negentig uur op 21 juli een akkoord over de financiering van de EU tot 2027. Verrassend schaart bondskanselier Angela Merkel zich achter het Franse voorstel om boven op de normale uitgaven via een COVID-19 Herstelfonds nog eens 750 miljard te gaan lenen.

Drie klassieke taboes verdwijnen ineens. Het maken van gezamenlijke grote schulden (de genoemde euro-obligaties); het heffen van Europese belastingen (om die schulden deels af te lossen) en het verschuiven van de financiële lasten van de EU naar de komende generaties.

Met megagrote subsidies (giften, aldus de critici) gaat de EU de coronapandemie te lijf. Duitsland was decennia achtereen mordicus tegen zulke steun. De Duitsers vrezen de creatie van een ‘Transfer Union’ naar landen met onhoudbare tekorten, waar dat geld bovendien vaak in de verkeerde zakken verdwijnt.

Het felle verzet tegen de nu dreigende Transfer Union van een handvol zuinige landen, waaronder Nederland, haalde vorig jaar weinig uit. Die erfenis van Merkel kan ons nog eens financieel opbreken, waarschuwde onlangs de Raad van State.

Rutte overkwam nu wat zijn verre voorganger Willem Drees (1948-1958) al vreesde. Tijdens de Europese top van 1957 liepen de Franse premier en de Duitse kanselier even de tuin in voor een onderonsje. Drees zag het vanuit het raam bezorgd aan. ‘Daar gaat ons goeie geld’, mompelde hij. Drees voorzag tussen Frankrijk en Duitsland klem te komen zitten. Dat is nu precies wat met Rutte vorig jaar gebeurde.

Merkel heeft verder in 2016 geen poot uitgestoken om de Britten in de EU te houden. Tijdens de befaamde Europese Raad van februari werd Prime Minister David Cameron na maanden bakkeleien met een dun pakketje concessies naar huis gestuurd. Tijdens de beslissende sessie, waar Merkel niet eens bij was, toen het Abendessen alsmaar uitbleef, trok de kanselier demonstratief naar een Brussels frietkot om voor 3,70€ haar honger te stillen.

Dachten Merkel en president Emmanuel Macron dat de Britten toch niet zouden vertrekken? Hier zien wij het gebrek van een langeretermijnvisie bij het Frans-Duitse duo. Die Brexit heeft de EU inmiddels het imago ontnomen van een Verenigd Europa. Kortom een ramp met historische gevolgen.

Bron: The Council of the European Union

Angela Merkel en Emmanuel Macron

Merkel heeft de EU kortom voor menige crisis behoed. Waarom kon zij keer op keer in de toch meestal verdeelde Europese Raad van regeringsleiders scoren?

Volgens een insider kent Merkel haar dossier vaak beter dan veel andere leiders. Dat geeft haar een voorsprong. Genoemd succesvol optreden vereiste steeds de instemming van Parijs. Maar liefst vier presidenten ‘versleet’ de kanselier: Chirac, Sarkozy, Hollande en vandaag dus Macron. Frankrijk en Duitsland vertegenwoordigen samen de helft van de economie van de negentien landen tellende eurozone. Dat telt.

Het Frans-Duitse koppel representeert bovendien zowel het zuinige Europese noorden als de meer kwistige ‘knoflooklanden’. Zodoende weerspiegelt een (meestal moeizaam tot stand gekomen) Duits-Frans voorstel wat tussen de EU-27 maximaal haalbaar is. Dat is de dieper gelegen reden waarom Merkel keer op keer samen met Parijs triomfeerde. Tijdens Sarkozy’s presidentschap sprak men zelfs van ‘Merkozy’.

De kanselier stuurt vanuit Berlijn vanaf de start, via de voorzitter van de Commissie en van de Europese Raad, het proces van de vaak langdurige onderhandelingen. In haar draaiboek komt het Europees Parlement niet voor. Terwijl de Europese Commissie fungeert als niet meer dan een gedegen secretariaat met veel knowhow. Intussen manipuleert Merkel enorm. Zij hield zelfs de Commissievoorzitter op beslissende momenten soms buiten de deur.

Bovendien voelt zij tijdens aanslepende onderhandelingen perfect aan hoe lang dwarsliggen loont, om later abrupt bij te draaien. Zie de ‘nooit van m’n leven’ euro-obligaties. Of in 2015 zonder EU-overleg – het befaamd geworden Wir schaffen das (dat kan best) - openen van de Europese grenzen voor massa’s migranten en vluchtelingen om ze in 2016 ineens weer dicht te gooien. Beide keren opereerde Merkel zonder vooroverleg met de andere nationale leiders, nog een andere schaduwkant.

Met Angela Merkel stuurde de bondsrepubliek haar derde topscorer naar Brussel. Via de ongeduldige co-founder van de Europese Raad, kanselier Helmut Schmidt (1974-1982) en de vooruitziende Helmut Kohl (1982-1998), kreeg de EU vorm: van negen naar 27 landen en van meer dan 20 nationale munten naar één euro, terwijl tegelijk een handjevol nationale munten, zoals bijvoorbeeld de Deense kroon, nog bleven bestaan. Dit trio bezegelde afgelopen halve eeuw de ‘eeuwige vrede’ met de vroegere aartsvijand Frankrijk.

‘De Duitse kanselier drukt keer op keer haar besluiten Europa breed door. Daarna mag de Franse president op een persconferentie uitleggen wat er precies is besloten’. Zo karakteriseerde voormalig Commissievoorzitter Romano Prodi ooit ironisch het verloop.

Hoe Merkel herinnerd gaat worden? ‘Als degene die heeft geprobeerd de Europese Unie door een hele moeilijke fase te loodsen. Die op beslissende momenten mensen bij elkaar heeft weten te houden’, aldus demissionair premier Mark Rutte onlangs in Nieuwsuur.

Jan Werts is journalist en publicist en promoveerde in 1991 op een dissertatie over de Europese Raad. Hij is voor het Montesquieu Instituut de vaste correspondent in Brussel.