De vrije val van de Vijfsterren. De politieke crisis in Italië en het lot van de regering Conte

En dat was twintig. Op 4 februari trad er voor de twintigste keer sinds de verkiezingen van 2018 een Vijfsterrenparlementariër uit de fractie van de partij die de belangrijkste steunpilaar is onder de Italiaanse regering. Eerder dit jaar gooide partijleider Luigi Di Maio al de handdoek in de ring en scoorde de Vijfsterrenbeweging dramatisch slecht bij belangrijke regionale verkiezingen. Wat is er aan de hand met eens zo succesvolle geesteskind van Beppe Grillo? En wat betekent de vrije val van de beweging voor de regering van Giuseppe Conte?

De Vijfsterrenbeweging is waarschijnlijk de minst begrepen partij van Europa. Soms gekarakteriseerd als populistisch rechts, dan weer als pendant van links anti-austerity protest, zelden geheel serieus genomen door politici en media binnen en buiten het schiereiland. Dit heeft alles te maken met de schreeuwende geestelijk vader van de beweging, de komiek Beppe Grillo, die al scheldend en tierend het gezicht werd van afkeer van de zittende macht.

In de ruim tien jaar sinds de Vijfsterren ontstonden op Grillo’s weblog is de beweging hem echter ontgroeid – en veel meer geworden dan een anti-establishment beweging alleen. Vanaf het begin beloofde de Beweging immers dat het de crisis van de Italiaanse partijdemocratie zou oplossen door een geheel nieuwe manier van politiek belichamen. De Vijfsterrenbeweging presenteerde zich als een anti-partij: zonder ideologie, zonder statuut en zelfs zonder partijkantoor. Ze konden allemaal worden vervangen door het online platform van de beweging, Rousseau. Hierop konden burgers kandidaten voor verkiezingen voorstellen, wetsvoorstellen schrijven en over regeerakkoorden en politieke allianties stemmen. De Vijfsterrenbeweging gaf de protesterende burger een stem door hem of haar aan de knoppen te laten zitten, en overbrugde zo en passent de notoir diepe kloof tussen burger en politiek in Italië – althans, dat was de belofte.

Vanaf het begin was er kritiek op het idee van ‘platformpolitiek’: was dit systeem niet heel fraudegevoelig? Waarom was de online participatie eigenlijk vaak zo laag? En is het Vijfsterrenplatform (net als alle platforms) eigenlijk wel zo neutraal als het pretendeert? Deze twijfels deerden veel kiezers niet: als geen ander bleek de Beweging in staat om een breed gedeeld ongenoegen te vangen in één beweging – met de 33% in de parlementsverkiezingen van maart 2018 als belangrijkste wapenfeit. Op een online platform waar leden zelf de dienst uitmaakten voelden immers burgers van allerlei gadingen en overtuigingen zich thuis. Zonder ideologische richting, een strakke partijorganisatie of zelfs maar een duidelijke leider (Grillo is nooit verkiesbaar voor de beweging) kan iedereen zich met de beweging identificeren. Trots exporteerde de Vijfsterrenbeweging het model van Rousseau naar onder meer Nigel Farage’s Brexit Party en de Franse Gele Hesjes – om het feit dat de beweging echt postideologisch is te onderstrepen.

Maar sinds de verkiezingszege van 2018 gaat het bergafwaarts. Eerst leek dat te komen door de alliantie met de Lega van Matteo Salvini. In een regering die overal werd gekenschetst als ‘rechts-populistisch’ en ‘eurosceptisch’ trok Salvini alle aandacht naar zich toe. Het was dan ook een blessing in disguise dat Salvini deze zomer de stekker uit de regering trok en in de oppositiebankjes belandde. Uit angst voor verkiezingen, vormden de Vijfsterren een nieuwe regering, nu met de sociaaldemocraten van de Democratische Partij (PD). Deze regering werd overal neergezet als een linkse pro-Europese regering, die, inderdaad, de rentes op Italiaanse staatsleningen heeft laten dalen tot geruststellende niveaus. Toch is de crisis van de Vijfsterrenbeweging niet voorbij. Deze regering lijkt zo mogelijk nog instabieler dan de voorgaande, om drie redenen.

Ten eerste is de rol van Matteo Salvini allerminst uitgespeeld. Vanuit de oppositiebankjes kan Salvini immers perfect de Lega als alternatief voor de bestaande orde presenteren. Met iedere migrant die er binnenkomt en iedere bezuiniging die de regering, al dan niet op instigatie van Brussel, doorvoert zal Salvini claimen dat dit alleen maar kan omdat de PD en de Vijfsterren bang zijn voor verkiezingen terwijl de machtsverhoudingen in parlement geen afspiegeling meer zijn van de stemming in het land. Zeker omdat de Italiaanse problemen – economische stagnatie, hoge staatsschuld, migratie – allemaal direct raken aan de positie van het land in Europa, hangt de schaduw van Salvini als anti-EU-kandidaat voortdurend boven de regering, terwijl Salvini steeds naar het electoraat van de Vijfsterrenbeweging lonkt.

Ten tweede staan ook binnen de regering de partijen elkaar naar het leven. De PD en de Vijfsterren zijn elkaars aartsvijanden. De Vijfsterren zijn ooit opgericht als verzet tegen de oude macht waarvan de PD de belichaming is, de PD waarschuwde de kiezer jarenlang voor een armageddon als de onervaren Vijfsterrenbestuurders het land zouden overnemen. En alsof dat nog niet genoeg was, is de PD zelf diep verdeeld. De regering bestaat feitelijk uit vier partijen: naast de PD en de Vijfsterrenbeweging ook nog uit twee PD-afsplitsingen, waarvan één geleid wordt door de gehaaide en nog immer ambitieuze ex-premier Matteo Renzi. Deze heeft nog een reeks oude rekeningen te vereffenen met zowel zijn nieuwe sociaaldemocratische vijanden als zijn oude Vijfsterrenopponenten. Gevolg is een voortdurend dreigende regeringscrisis die de indruk wekt dat de Romeinse politici meer met elkaar bezig zijn dan met de problemen in het land.

Tot slot staat ook de Vijfsterrenbeweging zelf op instorten, blijkens de voortdurend slechte peilingen en de parlementariërs die overlopen naar andere fracties. De opkomst van de Sardientjesbeweging liet zien dat de Vijfsterren voeling met de samenleving verliezen. Maar hoewel dit het lot lijkt van iedere regeringspartij, maakt de regeringswisseling Salvini-PD duidelijk dat de huidige crisis van de Vijfsterren vooral iets onthult over het karakter van de beweging zelf. De kracht van de Vijfsterrenbeweging blijkt paradoxaal genoeg ook haar zwakte: zonder duidelijk ideologie, partijstructuur en profiel wordt de beweging altijd overschaduwt door haar coalitiepartner. De schijnbaar naadloze overgang van de ‘rechtse, eurosceptische’ regering Conte-I naar de ‘linkse, pro-Europese’ regering Conte-II onderstreept de lenigheid van de Vijfsterren perfect. Met andere woorden: het model van de platformpolitiek kon de sympathie winnen van kiezers van de Alpen tot Sicilië, maar blijkt niet opgewassen tegen de machiavellistische politici die in Rome de lakens uitdelen. Zo zijn de slechte peilingen meteen reden tot existentiële twijfel bij de Vijfsterrenkopstukken over de levensvatbaarheid van hun beweging zelf.

Kortom, het wankele bouwwerk dat de tweede regering van Giuseppe Conte altijd al was, staat nu van alle kanten op instorten. Buiten beukt Salvini op de deur, binnen vechten huidige en voormalige sociaaldemocraten openlijk met elkaar om de steun op links. Maar de grootste bedreiging is het dilemma van het fundament van de coalitie, de Vijfsterrenbeweging: Vroegtijdse verkiezingen kunnen de definitieve doodsteek betekenen voor de partij, maar tegelijk lijken ze de enige mogelijkheid om terug te keren naar de politiek van platform en piazza waar de protestbeweging groot mee is geworden.

Pepijn Corduwener is Universitair Docent Geschiedenis aan de Universiteit Utrecht en Italië-expert. Hij doet met een NWO-VENI beurs onderzoek naar de crisis van de middenpartijen in Europa en schreef eerder, met Arthur Weststeijn, 'Proeftuin Italië. Hoe het mooiste land van Europa de moderne politiek uitvond' (Prometheus, 2018).