Parlementsverkiezingen in Italië: Het begin van een stabiele instabiliteit?

“Het is gewoon een loterij,” aldus Roberto D’Alimonte, één van de bekendste politicologen van Italië. Inderdaad, de Italiaanse verkiezingen van 4 maart lijken nog het meest op een kansspel, en hoogstwaarschijnlijk eentje zonder duidelijke winnaar.

De dwang tot samenwerken

Dat is het gevolg van de nieuwe kieswet, een mengsel van een meerderheidsstelsel (1/3) en evenredige vertegenwoordiging (2/3). Door dit systeem worden de politieke partijen gedwongen om voorafgaand aan de verkiezingen coalities te vormen in de hoop zo in Kamer en Senaat een absolute meerderheid te behalen. Zo zijn in het traditioneel sterk versplinterde politieke landschap drie blokken ontstaan. Allereerst centrumlinks, bestaande uit de Partito Democratico van oud-premier Matteo Renzi met enkele kleine progressieve partijen. Na Renzi’s aftreden in december 2016 als reactie op het door hem verloren referendum over een grondwetswijziging is de populariteit van deze dynamische leider drastisch gedaald. Onvrede over zijn persoon en beleid leidde bovendien tot de afscheiding van een kleine groep ontevreden partijgenoten. Renzi’s partij staat er in de peilingen niet best voor, al blijken veel kiezers wel gecharmeerd te zijn van zijn opvolger als premier, PD-man Paolo Gentiloni.

Evergreen Berlusconi en de Vijfsterren

De centrumrechtse coalitie van Silvio Berlusconi komt op het oog meer solide over. Samen met de vooral in Noord-Italië sterke Lega van Matteo Salvini en de kleinere rechtse partij Fratelli d’Italia, heeft deze coalitie als enige een kans op die felbegeerde absolute meerderheid. De vraag is echter of dit gelegenheidshuwelijk standhoudt, want de verschillen tussen de gematigde 81-jarige tovenaar Berlusconi en zijn veel extremere en zelfs ronduit xenofobe coalitiepartners zijn groot.

Het derde blok deed tot voor kort niet aan coalities en is volgens sommigen een waar schrikbeeld voor Europa: de Vijfsterrenbeweging van komiek Beppe Grillo. Deze beweging werd bij de vorige parlementsverkiezingen van 2013 vanuit niets bijna de grootste partij van het land. In de peilingen staan de Vijfsterren steevast bovenaan. In de afgelopen vijf jaar heeft deze nieuwkomer zich ontwikkeld tot een heuse partij met een weinig transparante leiderschapsstructuur maar wel met een jonge, fris ogende kandidaat voor het premierschap: Luigi Di Maio. Van een als populistisch bestempelde anti-establishment-groepering die absoluut niets met de traditionele partijen te maken wilde hebben, vaart de Vijfsterrenbeweging nu een veel gematigder en realistischer koers. Na afloop van de verkiezingen zegt Di Maio om de tafel te willen met andere partijen om aan de hand van de verschillende programma’s mogelijk een regering te vormen.

Brussel kan gerust zijn

Zowel Silvio Berlusconi als Luigi Di Maio hebben een rondreis door Europa gemaakt om de financiële markten en Brussel gerust te stellen. Beiden weten heel goed dat Italië weinig financiële rek kent. Di Maio heeft uitgelegd dat de Vijfsterren niet tegen de EU zijn en dat een referendum over de euro niet op zijn agenda staat. Berlusconi beklemtoonde dat hij als enige Italië kan behoeden voor wat hij een “populistische sekte” noemt. Van politieke outcast is de oude leider nu opeens een geruststellende factor geworden.

De Italiaanse kiezer

En de kiezer? Die lijkt vooral ongrijpbaar. Uit de peilingen blijkt dat zeker een derde van het electoraat nog geen idee heeft of men gaat stemmen en zo ja, op wie. Er wordt gevreesd voor een naar Italiaanse begrippen lage opkomst. Veel Italianen hebben zich uit walging of desinteresse van de politiek afgekeerd. Wie zijn oor te luisteren legt, merkt dat veel mensen weinig van de verkiezingsbeloftes van de verschillende partijen geloven. Van de drastische belastingverlaging van Berlusconi tot de verbetering van de werkgelegenheid van Renzi en de invoering van een basisinkomen door de Vijfsterren. Veel kiezers halen hun schouders op.

Mogelijke uitkomsten

Bijna alle analisten zoals D’Alimonte zijn het erover eens dat deze “Italië-loterij” hoogstwaarschijnlijk geen winnende partij of coalitie zal opleveren. President Mattarella wacht dan de taak om iemand te benoemen die de mogelijkheden voor een regering moet onderzoeken. Dat kan maanden gaan duren. Ondertussen past de niet-demissionaire premier Gentiloni gewoon op de winkel. Of de onderhandelingen zullen leiden tot een centrumrechtse regering met krappe meerderheid, een regering van nationale eenheid of zelfs nieuwe verkiezingen, is de vraag. Maar “Italië strompelt gewoon door,” om met de woorden van D’Alimonte te spreken, “en stort niet ineen.” Dat heeft het tot nu toe nog nooit gedaan.

Andrea Vreede is oud-correspondent voor het NOS Journaal in Italië en dit voorjaar journalist-in-residence op het Koninklijk Nederlands Instituut Rome www.knir.it