Wie is de baas over corona?

In betrekkelijk korte tijd is Nederland in de ban geraakt van het coronavirus. De achtbaanrit, waar premier Rutte in zijn tv-toespraak van 16 maart 2020 aan refereerde, is nog niet ten einde. Voor de overheid is het een crisis van ongekende omvang. Rijksoverheid en gemeenten werken op alle niveaus nauw met elkaar samen om de crisis het hoofd te bieden. Het vereist de inzet van bevoegdheden en stevige communicatie, waarbij de hele overheid met één mond spreekt. In deze bijdrage gaan wij op beide punten in.¹

Minister voor Medische Zorg en Sport

Bovenaan de crisisketen staat de Minister voor Medische Zorg en Sport. Hij ontleent zijn bevoegdheid aan de Wet publieke gezondheid (Wpg), waarin is geregeld hoe in Nederland moet worden omgegaan met infectieziekten. De wet maakt een onderscheid naar verschillende typen van infectieziekten. Het coronavirus valt in de hoogste categorie A, waar bijv. ook het MERS-virus, SARS-virus, pokken, polio en ebola in zijn ondergebracht.

De Wpg stelt dat de minister de voorzitters van de Veiligheidsregio’s kan opdragen om de bestrijding ter hand te nemen. Dit geeft hen bijvoorbeeld de bevoegdheid om iemand te verplichten tot thuisquarantaine of verplichte isolatie. Veiligheidsregio’s zijn samenwerkingsverbanden van gemeenten en hulpdiensten, die zich samen voorbereiden op rampen en crises, zoals grote branden, hoog water en grote verkeersongelukken. De burgemeester van de centrumgemeente is doorgaans ook de voorzitter van de Veiligheidsregio. In de Veiligheidsregio Haaglanden is dat bijvoorbeeld waarnemend burgemeester Johan Remkes van Den Haag.

De voorzitter van de Veiligheidsregio ontleent niet alleen bevoegdheden aan de Wpg, maar ook aan de Wet veiligheidsregio´s (Wvr). Met die wet in de hand kan de voorzitter besluiten om een zogeheten GRIP4-situatie² af te kondigen, als hij/zij vindt dat de impact van een (dreigende) crisis een groot deel van de regio treft. Op dit moment hebben, in het kader van het Coronavirus, àlle veiligheidsregio’s opgeschaald, waardoor 25 voorzitters van de Veiligheidsregio’s eensgezind besluiten kunnen nemen die tezamen het hele grondgebied van Nederland afdekken. Waar door een burgemeester afgekondigde noodwetgeving normaliter alleen geldt voor de eigen gemeente, kan de voorzitter van de veiligheidsregio in een GRIP4 situatie besluiten nemen over meerdere of alle gemeenten in de regio. Het leidt tot de bijzondere situatie dat de burgemeester van Den Haag bijvoorbeeld kan beslissen om een markt in Delft te sluiten, of maatregelen kan treffen om het strand in de gemeente Westland af te sluiten om daarmee het infectierisico verder in te dammen.

Advisering en ondersteuning

De crisistak van de NCTV, de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (onderdeel van het ministerie van Justitie en Veiligheid ondersteunt ministers en burgemeesters vanuit het NCC (Nationaal Crisis Centrum). Inhoudelijke expertise wordt op nationaal niveau aangeleverd door RIVM en het Outbreak Management Team (OMT) van medisch specialisten, dat direct de Ministeriële Commissie Crisisbeheersing adviseert. Gezien de implicaties die de maatregelen inmiddels ook hebben op aanpalende terreinen (denk aan economie), heeft premier Rutte de leiding. Want hoe je het wendt of keert, de implicaties maken deze crisis tot Chefsache.

Het Landelijke Operationeel Coördinatie Centrum (LOCC) coördineert de operationele en logistieke ondersteuning, bijvoorbeeld het overbrengen van patiënten uit Brabant naar andere ziekenhuizen in het land. De hulpdiensten en veiligheidsregio’s zijn ook bij dat team aangehaakt, om beschikbare en gewenste capaciteit op elkaar af te kunnen stemmen.

Communicatie

De coronacrisis laat zien dat de overheid eensgezind optrekt en Veiligheidsregio’s hun beleid ook op elkaar afstemmen. Tegelijkertijd laat het zien dat bevoegdheden ook nauw samengaan met vaardigheden. Vaardigheden om de maatschappij te overtuigen van het nut en de noodzaak van maatregelen. Een voorbeeld is de maatregel om 1,5 meter afstand te houden om de verspreiding van het virus tegen te gaan. Ondanks het feit dat die maatregel al een week lang werd gecommuniceerd, bleek het in het weekend van 21 maart noodzakelijk om de maatregel nog een keer kracht bij te zetten met een landelijk alarmbericht. Zoals vaker geldt in communicatieland: de kracht van de boodschap zit in de herhaling.

Crisisbeheersing anno 2020

Deze crisis laat zien dat de crisis zich op verschillende fronten aandient. De eerste prioriteit is het bewaken van de zorgcapaciteit, door te voorkomen dat de toestroom van patiënten groter wordt dan de ziekenhuizen in ons land aan kunnen. Maar daarnaast slokken ook de maatschappelijke reacties op de maatregelen veel tijd en energie van de crisisteams op. Het maakt de crisis uitdagend. Bestuurders strijden tegen een onzichtbaar virus, met maatregelen die door de bevolking als draconisch worden ervaren. Het normale leven ligt grotendeels plat. Waar crisisbeheersing normaliter is gericht op het herstellen van de oude situatie, is het in deze crisis nog maar de vraag of dat lukt en hoe lang het zal duren. Misschien is ook die onvoorspelbaarheid die mensen extra ongerust maakt. Ongerustheid in het hier en nu over verspreiding van het virus, maar ook over wat ons nog staat te wachten en hoe het afloopt.

Daarom kan het totale crisisplaatje met bevoegdheden niet los worden gezien van de maatschappelijke rol van en de crisiscommunicatie door premier Rutte en de Koning. Hun toespraken zijn erop gericht Nederland het vertrouwen te geven dat het uiteindelijk weer goedkomt, hoe de nabije toekomst er ook uit komt te zien. Naar ons idee zijn zij daarin geslaagd, al is er nog een lange en hobbelige weg te gaan voordat we echt kunnen overzien in wat voor situatie de maatschappij terecht is gekomen.

Sanneke Kuipers is associate professor Crisis Governance aan het Institute of Security and Global Affairs van de Universiteit Leiden. Wouter Jong is als docent crisis communicatie verbonden aan hetzelfde instituut.

[1] Zie ook de mindmap van het RIVM

[2] GRIP = Gecoördineerde Regionale IncidentbestrijdingsProcedure