Een gat in het midden? Het Europees Parlement na de verkiezingen van 2019

De Europese verkiezingen van 2019 worden niet alleen spannend vanwege de brexit, maar ook door de afkalving van de gevestigde partijen en de opkomst van nieuwe partijen in veel landen. Met de gevolgen van die ontwikkelingen houden we ons hier bezig, in een ander artikel gaan we de mogelijke consequenties van de brexit na.

Verval van S&D en EVP

Sinds de oprichting van het Europees Parlement hebben twee fracties, de sociaaldemocraten en de christendemocraten met hun bondgenoten samen altijd een meerderheid van de zetels gehad. De van oorsprong christendemocratische Europese Volkspartij (European People’s party, EPP) vormt op dit moment met 218 zetels de grootste fractie. Het CDA is lid van de EVP, maar ook de omstreden Hongaarse Burgerunie (Fidesz). De tweede fractie is de Progressieve Alliantie van Socialisten en Democraten (S&D), bestaande uit sociaaldemocratische partijen, waaronder de PvdA. Deze fractie heeft nu 189 zetels.

Beide fracties volgen doorgaans een pro-Europese koers en hebben vaak als een “Grote Coalitie” geopereerd. Door deze samenwerking konden zij een blok vormen tegenover de Raad van Ministers. Figuur 1 laat de meerderheid van S&D en EVP tussen 1979 en 2014 zien.

Peilingen duiden er nu op dat EPP en S&D voor het eerst hun meerderheid zouden kunnen verliezen. Zowel christen-democraten als sociaaldemocraten zien hun traditionele doelgroepen, kerkgaande christenen respectievelijk de georganiseerde arbeidersklasse, krimpen en zodoende hun Stammwählerschaft kleiner worden. Bovendien worden ze als regeringspartijen vaak afgestraft voor hun beleid.

Schattingen van zetelaantallen op grond van de website ‘Europe Elects’ (die peilingen in heel Europa bijhoudt) geven aan dat zowel de sociaaldemocraten als de christendemocraten en hun bondgenoten ongeveer 5% van hun zetels gaan verliezen. Daarmee zal de ‘Grote Coalitie’ niet meer 55% maar 45% van de zetels krijgen. Dat kan een fundamentele herschikking van de macht in het Europees Parlement met zich mee brengen. Nu verdelen de S&D en de EPP immers de belangrijke posities en kunnen ze als een blok opereren, straks is waarschijnlijk een nieuwe coalitie nodig.

Macron en het midden

Tussen de centrum-linkse S&D en de centrumrechtse EPP zal dus waarschijnlijk een gat ontstaan. Wie in dat gat lijkt te willen springen is Emmanuel Macron, die met zijn splinternieuwe partij Republiek in Beweging (La République En Marche, LREM) in 2017 niet alleen de Franse presidentsverkiezingen won maar ook een meerderheid in het parlement behaalde. Zijn sociaalliberale partij profiteerde van het verval van de sociaaldemocraten en de conservatieven in Frankrijk en won van beide kampen kiezers. Anderhalf jaar geleden had zij nog geen enkele zetel in het Franse Parlement, nu dus een meerderheid.

De ambitie van Macron is om het politieke landschap van het Europees Parlement te veranderen, net zoals hij het Franse politieke landschap heeft veranderd. Daar past aansluiten bij EPP of S&D niet bij, omdat daar zijn Franse concurrenten toe behoren. In november werd bekend dat LREM zich zal aansluiten bij ALDE, de Alliantie van Liberalen en Democraten voor Europa. Deze fractie telt nu 68 zetels en staat in het midden tussen de EPP en de S&D. D66 en de VVD zijn beide lid van ALDE. Vooral de VVD lijkt achter de schermen te ijveren voor samenwerking met LREM, ook al is ze minder sociaalliberaal en minder pro-Europees dan de Franse president. Ook de huidige ALDE-leider Guy Verhofstadt, fanatiek Europees federalist, heeft gepleit voor samenwerking met LREM, maar kent ook tegenstanders in eigen gelederen. ALDE is een divers gezelschap dat naast Europese federalisten ook (gematigd) Eurosceptische leden telt zoals de partij van de Tsjechische minister-president Andrej Babis.

Peilingen geven aan dat de partij van Macron nu op zo’n 20 Europarlementariërs zou kunnen rekenen, maar het aantal is dalend – wat waarschijnlijk niet los staat van de recente uitbarstingen van onvrede rond de gilets jaunes (gele hesjes) en de reactie van Macron daarop. Met 20 zetels zou LREM echter de meerderheid in het Europees Parlement beïnvloeden, vooral wanneer ze andere ongebonden Europarlementariërs mee weet te slepen. Volgens peilingen zouden er, als het parlement vandaag gekozen wordt, zo’n 45 ongebonden zetels zijn. Mogelijk zal een enkel lid van ALDE afhaken, maar aan de andere kant zou de vernieuwde fractie ook nog andere partijen kunnen aantrekken die nu bij andere fracties zijn aangesloten, zoals nieuwe partijen uit Oost-Europa die zich aan LREM spiegelen. Misschien zullen zich ook centristische sociaaldemocraten aansluiten. De sociaaldemocraten staan op verlies. Als de nieuwe fractie 25 Europarlementariërs uit de S&D fractie weet te overtuigen om zich bij hen aan te sluiten dan zou ze zelfs de tweede fractie in het Europees Parlement kunnen worden, maar ook zonder dat zal ze wel 100 zetels kunnen krijgen.

Macron onderhoudt overigens ook contacten met partijen in andere fracties, zoals de Italiaanse Democratische Partij (nu aangesloten bij S&D) en zelfs met de linkse Griekse regeringspartij SYRIZA, nu aangesloten bij de fractie van Verenigd Europees Links-Noords Groen Links (GUE-NGL) waarin linkse Eurosceptische partijen zitten, zoals de SP en de Partij voor de Dieren. Deze fractie heeft nu 51 leden. Avances vanuit de Italiaanse Vijfsterrenbeweging hield Macron juist af.

Het politieke landschap in het EP in 2019

In de vorige Hofvijver hebben we laten zien dat als gevolg van de brexit waarschijnlijk op de rechterflank iets zal veranderen. De gematigd Eurosceptische fractie van Europese Conservatieven en Reformisten (ECR) zal de Britse Tories verliezen, maar mogelijk andere partijen winnen, zoals het Hongaarse Fidesz, mocht die uit de EVP treden. De populistische Eurosceptische fractie van Europa van Naties en Vrijheid (waaronder de PVV) zal waarschijnlijk groeien, terwijl de toekomst van de eveneens Eurosceptische maar minder radicale fractie van Europa van Vrijheid en Directe Democratie onzeker lijkt. De fractie van Groenen en de Europese Vrije Alliantie van regionalistische partijen verliest haar Britse leden. De fractie Europees Links/Noordelijk Groen Links (GUE) zal iets groeien door toetreden van de door Jean-Luc Mélenchon geleide beweging Opstandig Frankrijk (La France Insoumise) en mogelijk andere linkse partijen.

Op basis van deze verwachtingen en peilingen kunnen we met veel voorbehoud de uitslag trachten te voorspellen, zoals Tabel 1 laat zien.

Tabel 1. Mogelijke zetelverdeling van het Europees Parlement

Bron: Europe Elects met eigen bewerkingen

De harde, absolute cijfers moeten met een flinke korrel zout genomen worden: iedere peiling heeft onzekerheid, maar helaas neemt Poll of Polls die niet mee. Bovendien is de toekomst zelf onzeker: de samenwerking tussen LREM en ALDE kan mislukken, de brexit kan niet doorgaan, andere factoren kunnen ervoor zorgen dat de uitslag anders wordt dan de peilingen. Deze cijfers geven hooguit enige indicatie van hoe het parlement eruit zal zien, maar geen zekerheid.

Conclusie

Ook al zal het Europese politieke landschap niet totaal veranderen, een herschikking in het midden en op rechts valt wel te verwachten. Intensieve samenwerking tussen pro-Europese en Eurosceptische partijen lijkt onwaarschijnlijk. Vier pro-Europese fracties (EVP, ALDE, S&D en Groenen) zullen waarschijnlijk over 65% van de zetels beschikken. Met circa 50 zetels zullen De Groenen niet nodig zijn voor een meerderheid. Dat maakt het zeer waarschijnlijk dat EPP, S&D en ALDE samen een nieuwe Grote Coalitie zullen vormen die de koers van het Europees Parlement zal bepalen.

Hoe het landschap van het Europees Parlement eruit zal zien, dat zullen uiteindelijk de Europese kiezers bepalen en natuurlijk ook de partijleiders die na de verkiezingen gaan onderhandelen over fractievorming.