De Ascielcrisis: een overzicht

Er is de afgelopen weken al het nodige gezegd en geschreven over het voornemen van het kabinet om een asielcrisis uit te roepen (zie bijvoorbeeld de blogs van Lisanne Groen en Lieneke Slingenberg, Lynn Hillary, Samantha Daniels, Adriaan Wierenga en mijzelf). Deze blog beoogt een overzicht te geven: wat is er gebeurd, wat zijn de belangrijkste knelpunten en hoe nu verder?

Het regeerprogramma

Op 13 september werd het regeerprogramma gepresenteerd. Het feit dat het tweede hoofdstuk over asiel en migratie gaat, laat het belang van dit onderwerp voor het huidige kabinet zien. Goed om te benoemen is dat het kabinet twee instrumenten voorstelt: het activeren van de uitzonderingsbepaling uit art. 111 Vreemdelingenwet en het invoeren van een asielcrisiswet.

In de media werd de afgelopen weken herhaaldelijk verwezen naar de problematische aspecten van een asielcrisiswet, terwijl eigenlijk het activeren van de uitzonderingsbepaling werd bedoeld (zie bijvoorbeeld hier). De onrust over de asielmaatregelen betreft voornamelijk het activeren van de uitzonderingsbepaling.

Dat is ook niet zo vreemd, omdat deze uitzonderingsbepaling is geschreven voor daadwerkelijke noodsituaties en omdat het activeren van art. 111 tot gevolg zou hebben dat er per AMvB kan worden afgeweken van de Vreemdelingenwet, zonder dat het parlement hier enige invloed op heeft.

Overigens dient daarbij wel opgemerkt te worden dat het parlement wel invloed heeft op het voortduren van afwijkingen van de Vreemdelingenwet; een voortduringswetsvoorstel dient onverwijld naar de Kamer te worden gezonden (zie daarover de blog van Daniels).

De vraag die rijst is natuurlijk: wat zijn dat dan, ‘daadwerkelijke noodsituaties’? In Nederland wordt het begrip ‘buitengewone omstandigheden’ als haakje gebruikt om noodmaatregelen te activeren. Alleen als er sprake is van buitengewone omstandigheden, kan het noodrecht worden ingezet. Op basis van de artikelen 110 en 111 van de Vreemdelingenwet is het mogelijk om in geval van buitengewone omstandigheden af te wijken van de Vreemdelingenwet.

Er wordt aangenomen dat er, om te kunnen spreken van buitengewone omstandigheden, sprake moet zijn van de bedreiging van een vitaal belang en de ontoereikendheid van normale bevoegdheden.

Hier ontstaat een tweeledig probleem: in dit geval is moeilijk te verdedigen welk vitaal belang hier wordt bedreigd (volgens de nationale Veiligheidsstrategie zijn de vitale belangen territoriale veiligheid, fysieke veiligheid, economische veiligheid, ecologische veiligheid, sociale en politieke stabiliteit en internationale rechtsorde en stabiliteit) en waarom problemen in de asielketen niet met normale bevoegdheden zouden kunnen worden opgelost.

Daarmee komt ook het tweede voorgestelde instrument om de hoek kijken: de asielcrisiswet. Het feit dat het kabinet voornemens is een deel van de maatregelen via een normale (al dan niet spoed-)wetgevingsprocedure op te lossen, laat zien dat er helemaal geen noodzaak is tot het inzetten van noodbevoegdheden. Via een normale (spoed)wetgevingsprocedure blijft het parlement betrokken.

De Algemene Politieke Beschouwingen

Op 18 en 19 september vonden de Algemene Politieke Beschouwingen plaats. Een belangrijk deel daarvan werd in beslag genomen door het debat over de asielplannen van het kabinet. Met name de afwijkingen van de Vreemdelingenwet werden als zorgwekkend gezien. Uiteindelijk bleek uit vrijgegeven ambtelijke stukken dat de ambtenaren op de ministeries de afwijkingen van de Vreemdelingenwet hadden ontraden. Ook zij zien niet in hoe gemotiveerd kan worden dat er in dit geval sprake is van buitengewone omstandigheden.

Bovendien stellen ook zij voor om de asielmaatregelen te nemen via een normale spoedprocedure, waarbij parlementaire betrokkenheid is gewaarborgd. Het kabinet blijkt deze adviezen in de wind te hebben geslagen. Daarmee rijst de vraag in hoeverre dit kabinet daadwerkelijk hecht aan rechtsstatelijkheid, zoals steeds wordt bepleit.

De boodschap is er vooral één van pragmatisme: ‘we moeten aan de slag!’ Daarbij lijken juristen als blok aan het been te fungeren. Adviezen van juristen (of het nu ambtenaren, wetenschappers of juristen bij de Raad van State zijn) zijn echter niet zomaar adviezen die wel of niet opgevolgd kunnen worden.

Uit de toepassing van het recht volgt duidelijk dat de huidige kabinetsplannen in strijd zijn met het de rechtsstaat. Het kabinet is daar, dankzij de adviezen van juristen, van op de hoogte. Dit betekent dat zij niet kan volhouden dat zij de inzet van het noodrecht voor de ‘asielcrisis’ zal doorzetten én binnen de grenzen van de rechtsstaat zal blijven.

Hoe nu verder?

Na afloop van de Algemene Politieke Beschouwingen gaf minister Faber aan dat het kabinet, ondanks alle kritiek, nog steeds van plan is om de afwijkingen van de Vreemdelingenwet door te zetten. Premier Schoof verwees, zowel tijdens de presentatie van het regeerakkoord als tijdens het debat, echter voortdurend naar het feit dat er nog wel een dragende motivering moet komen.

Dit doet de vraag rijzen: is alle ophef alleen voor de bühne? Wil het kabinet vooral laten zien dat het met man en macht geprobeerd heeft extreme asielmaatregelen te nemen, terwijl eigenlijk al duidelijk is dat noodwetgeving niet mogelijk is?

Dit lijkt het meest waarschijnlijk, nu men blijft hameren op het belang van rechtsstatelijkheid en een dragende motivering voor de noodmaatregelen, terwijl eigenlijk al klip en klaar is dat die motivering op geen enkele wijze te geven is.

Laurien Nijenhuis is verbonden aan de factulteit rechtsgeleerdheid (staats- en bestuursrecht), Universiteit van Amsterdam