Botsen in het Berlaymont. Hoe de stijl van Von der Leyen voor onrust zorgt in haar Commissie

Het is 9 augustus 2023. Commissievoorzitter Ursula von der Leyen bezoekt het door overstromingen geteisterde Slovenië en zegt het land 400 miljoen euro toe uit het Solidariteitsfonds. Daar had ook Eurocommissaris Janez Lenarčič kunnen staan. Zijn portefeuille is crisisbeheer én hij is Sloveens. Maar het was dus 'VDL' (het veelgebruikte acroniem voor Von der Leyen) zelf. Het is niet de eerste keer dat Von der Leyen het woord voert op een dossier van één van haar Commissarissen, of als hét gezicht van de EU optreedt naar buiten toe. Er lijkt inmiddels de nodige onvrede te zijn binnen de Commissie over hoe VDL solo opereert en zich op het terrein van haar Eurocommissarissen begeeft.

Dat VDL als Commissievoorzitter op de voorgrond treedt, is op zich niet gek. Mark Rutte is in Nederland ook vaak het gezicht van het kabinet en Rutte pakt zijn rol bij grotere gebeurtenissen, ook als hij zich daarmee op het terrein van één van zijn vakministers begeeft. Waar het in de Commissie echter knelt, is de mate waarin Von der Leyen zaken naar zich toe trekt. Ze lijkt in vergelijking met haar voorgangers meer president dan primus inter pares.

Ruimte pakken

Het probleem voor haar Eurocommissarissen is dat Von der Leyen door haar stijl van leiding geven de ruimte voor haar commissarissen inperkt. Iedereen begrijpt dat bij het sluiten van de migratiedeal met Tunesië Von der Leyen samen met regeringsleiders Meloni en Rutte voor de camera de handen schudt met de Tunesische president. Zij vertegenwoordigt de Commissie immers op dat niveau.

Maar waarom kondigt Von der Leyen een initiatief van de Commissie aan om de geestelijke gezondheidszorg in de EU te ondersteunen? Dat is typisch een plan dat door de betreffende Eurocommissaris op een persconferentie zou kunnen worden gepresenteerd en toegelicht. Nu heeft Von der Leyen vaker laten doorschemeren dat geestelijke gezondheidszorg een onderwerp is dat haar nauw aan het hart ligt, maar zo de regie overpakken was tot voor kort not done in Brussel. Toen ze in mei dit jaar aankondigde dat Frontex, het EU agentschap voor grensbewaking, ging samenwerken met het Verenigd Koninkrijk, deed ze dat ook zonder de verantwoordelijke Eurocommissaris daar bij te betrekken.

Haar neiging solo te opereren toonde zich in extremis bij haar constante drukken op het dossier van EU-lidmaatschap voor Oekraïne. Von der Leyen is vóór en liet daar in haar publieke optredens geen twijfel over bestaan. Dat zette niet alleen de Commissie, maar de hele EU voor het blok. Terugkrabbelen op die woorden zou de EU ongeloofwaardig maken.

Deze eigengereide besluiten en initiatieven bespreekt Von der Leyen met een kleine groep vertrouwelingen die ze na haar aanstelling uit Duitsland meenam. Dat gebeurt vaker - zo haalde Timmermans Diederik Samson naar Brussel - maar weer gaat het om de mate waarin ze los van de rest van de Commissie werkt. Normaliter vormt het kabinet, een groep doorgewinterde EU ambtenaren, de kern van het beleidsteam van een Eurocommissaris, voorzitter incluis. Een kabinet is daarmee ingebed in de Commissie in den brede. Het zijn topambtenaren met een netwerk binnen de Commissie. Dat geldt niet voor adviseurs van buiten.

Knellende leiding

Bij de vraag waarom Von der Leyen zo handelt, wordt gewezen op haar onervarenheid als politiek leider (FT, Politico). Ze was minister, waar eerdere, recente Commissievoorzitters president of premier van hun land waren geweest. Hoe het anders kan, liet Von der Leyens voorganger Jean-Claude Juncker zien toen hij zijn rechterhand Timmermans alle ruimte gaf om Polen aan te spreken op de wijze waarop dat land de regels van de rechtsstaat schond. Timmermans was toen eindverantwoordelijk voor het toezicht op de rechtstaat in de EU. En hij kreeg ruggensteun van Juncker.

Het leek er even op dat Von der Leyen die lijn zou doorzetten. Neem Timmermans, inmiddels verantwoordelijk voor de Green Deal. Hij kreeg en nam de ruimte om de ambitieuze hervormingsagenda van de Commissie-Von der Leyen uit te rollen. Op alle andere portefeuilles was het net zo. Gaandeweg veranderde dat. Von der Leyen leek zich vaker op steeds meer terreinen te begeven. Het is bekend dat ze ambtenaren uit DG's - de Brusselse ministeries - direct bevraagt, zonder dat af te stemmen met de betreffende Eurocommissaris die dat DG en beleid onder zijn of haar hoede heeft. Dat zou een Nederlandse premier niet moeten proberen; het ondergraaft de positie van de vakminister. Europees is dat niet anders.

Openlijke ruzie

De Commissie is doorgaans een gesloten front; het neemt de besluiten als College van Commissarissen, en bij voorkeur unaniem. Begin zomer 2022 was het tegendeel aan de hand. Von der Leyen wilde een deel van de miljarden aan coronasteun voor Polen vrijgeven. Dat zou een beloning moeten zijn voor de Poolse opstelling in de respons op de Russische invasie van Oekraïne. De reden om Polen die miljarden te onthouden stond daar los van. Polen schond nog steeds de regels van de rechtsstaat. Je aan die regels houden was een voorwaarde om coronasteun te kunnen ontvangen. Een deel van de Commissie wilde vast houden aan dat idee. VDL liet het op een stemming aan komen en Polen kreeg het geld.

Haar eerste en tweede vicevoorzitter, Timmermans en Vestager, stemden tegen. Reynders en Jourová, de Eurocommissarissen die over de rechtsstaat gaan, onthielden zich van stemming en lieten publiekelijk aantekenen grote zorgen te hebben over Polen. Weer andere Eurocommissarissen zouden binnenskamers bezwaren hebben geuit. Een zeldzame rel in het hart van het dagelijkse bestuur van de EU.

Vroege vertrekkers

Dat een Eurocommissaris een andere functie gaat bekleden is vaker voorgekomen, zeker als de Commissie het einde van haar termijn nadert. Wat dit keer opvalt is hoe vroeg en hoe vaak het nu speelt. Commissaris Gabriel koos voor een rol in de nationale politiek in Bulgarije. Vestager wil de baas worden van de Europese Investeringsbank. En Timmermans wil in Nederland een gooi doen naar het premierschap. Dat juist die laatste twee vertrekken is veelzeggend; het bevestigt het beeld dat het knettert in de Commissie-Von der Leyen.

Casper van Vliet is redacteur voor Europa-Nu.nl en als projectmanager betrokken bij de EU Monitor.