Eén jaar buitenlands beleid van de Commissie Von der Leyen: “De Commissie bleef nog relatief beleefd tegenover Trump”

Op 1 december 2020 kon de Commissie Von der Leyen haar eerste verjaardag vieren: een mooie aanleiding voor een tussenbalans. Op het gebied van het buitenlands beleid zegt de Commissie ‘een geopolitieke commissie’ te willen zijn. Europa zou weer ontzag moeten afdwingen in een instabiele wereld. Is de Commissie geslaagd in deze ambitie? Het Montesquieu Instituut ging hierover in gesprek met Louise van Schaik, afdelingshoofd ‘EU & Global Affairs’ bij onderzoeksinstituut en denktank Clingendael.

‘Er zijn stappen in de goede richting gezet’ stelt Van Schaik, gevraagd naar het gewenste geopolitieke imago. ‘De Commissie houdt zich niet afzijdig over de centrale zaken in de wereldpolitiek, het volgt niet een Zwitserse tactiek van neutraliteit op dat vlak. Als je bijvoorbeeld kijkt naar de bestrijding van de coronacrisis heeft Von der Leyen zich constructief opgesteld tegenover de Wereldgezondheidsorganisatie. Daarbij volgde Europa niet de lijn van de Amerikaanse president Trump die de organisatie puur als een Chinees machtsinstrument ziet. Het is aan de andere kant wel jammer dat het Franse en Duitse geluid soms overheerst op het gebied van Europese zaken: de meningen van Macron en Merkel krijgen dan veel publiciteit terwijl buitenlands beleid eigenlijk het beleidsterrein van de Europese Unie is. Hierbij moet wel gezegd worden dat de Commissie en beide landen een goede relatie hebben en daarom in het algemeen weinig tegenstrijdige uitspraken doen.”

Een adequate Europese aanpak van corona

Van Schaik is, ondanks de hobbels op de weg, positief over het buitenlands beleid van de EU tijdens de coronacrisis: “De EU heeft relatief snel een juiste inschatting van het coronavirus gemaakt. Dat is ook te zien aan de snelle wijze waarop begonnen werd het budget voor de bestrijding van de pandemie op orde te krijgen. Daarnaast is het ook belangrijk te noemen dat op het gebied van vaccins er geen concurrentie is geweest tussen de lidstaten, wat in het verleden bij moeilijke situaties nog wel eens is voorgekomen. Nu coördineert de Commissie de deals met vaccinproducenten namens de lidstaten. Natuurlijk, er worden fouten gemaakt. Je ziet dat de rijkere landen eerder hun vaccins krijgen dan de armere, en ook dat er op nationaal vlak nog erg wordt vastgehouden aan de landelijke gezondheidsinstellingen zoals het RIVM. Maar ik vind dat de Europese politiek, zeker ook in Nederland, op dat vlak nog wel onderbelicht wordt: er wordt veel werk door de EU verzet, kijk naar ook naar de stappen die zijn gezet om een Europese gezondheidsunie op te bouwen.”

Johnson heeft belang bij een no-deal Brexit

Op het gebied van de Brexit is Van Schaik hard over de Britse opstelling bij de onderhandelingen over een toekomstig handelsakkoord. “Johnson heeft politiek belang bij een no-deal Brexit. Kijk naar wat hij in het verleden allemaal gezegd: aangeven dat het Verenigd Koninkrijk na een Brexit zich aan geen enkele Europese regel meer hoeft te houden, weigeren de vertrekkosten uit de Unie te betalen en constant luchtig doen over de ernst van een no-deal. Nu denk ik ook niet dat het Verenigd Koninkrijk in zal storten bij een no-deal Brexit maar het zal de financiële schade verhogen. De Commissie moet niet ten koste van alles meegaan in de wensen van Johnson om tot een deal te komen. Johnson heeft zich nooit als een serieuze onderhandelingspartner opgesteld.”

Externe relaties: moeizaam jaar voor de verhouding met Verenigde Staten en Rusland

Moeizaam was 2020 als het gaat om de relaties met de Verenigde Staten en Rusland. Met Rusland liepen de spanningen het afgelopen jaar eigenlijk alleen maar verder op. De aanslag op Navalni en de onrust in Wit-Rusland waren daar de belangrijkste katalysators van. Van Schaik denkt dat dit geenszins zal veranderen: “Zolang Poetin aan de macht is, zie ik weinig veranderen. Het is ook niet dat ik escalatie van de spanningen in de toekomst voorzie: daarvoor is de wederzijdse afhankelijkheid, met Europa die het Russische gas nodig heeft en Rusland de Europese input voor haar kwakkelende economie, simpelweg te groot. De slechte economie van Rusland biedt misschien zelfs mogelijkheden voor een vermindering van de spanningen. Maar Poetin zijn leiderschapsstijl en acties zullen nooit overeenkomen met de Europese waarden, en het lijkt er voorlopig niet op dat hij snel het Kremlin zal verlaten.”

De Verenigde Staten, traditiegetrouw een bondgenoot, waren ook een hoofdpijndossier voor de Commissie Von der Leyen. Van Schaik stelt krachtig over de trans-Atlantische band: “Ik vind dat de Commissie onder Von der Leyen nog beleefd tegenover Trump is gebleven, gezien zijn uitspraken en handelen. Ik denk dat er op dat vlak goed is gehandeld.”

Kijkend naar de toekomst van de relatie tussen de EU en de VS is het afwachten in hoeverre Europa bij het presidentschap van Biden weer op Amerika zal gaan leunen. “Er zijn naar aanleiding van Trump zijn ambtstermijn veel discussies gevoerd over de NAVO en de Europese defensie. Ik denk dat in Europa de signalen vanuit Washington wel sterk zijn doorgekomen dat het meer op eigen benen moet gaan staan. Maar het blijft afwachten hoe dit zal gaan als Biden president is, de Europese meningen hierover. Het lastigste is of de EU samen met de VS een blok gaat vormen tegen China of toch een eigen koers blijft varen ten opzicht van deze opkomende wereldmacht.”

Europa wordt van een militaire muis langzamerhand een militaire dwerg

Het is een bekende bewering die nog altijd in de relevante studieboeken wordt vermeld: Europa is een economische reus, een politieke dwerg en een militaire muis. Onder de Commissie Von der Leyen verschuift dit langzaam maar zeker. Van Schaik durft wel te zeggen dat Europa richting de positie van een militaire dwerg gaat: “Zweden gaat stevig investeren in zijn defensie, in Finland is de discussie gaande over een potentieel NAVO-lidmaatschap. Er is natuurlijk een verschil tussen Europese defensie en de NAVO maar kijkend naar het gehele plaatje worden er stappen gezet. De prioriteiten zijn wat dat betreft wel verschoven. Goede voorbeelden daarbij zijn ook de ontwikkeling van het Strategisch Kompas en het goede werk van de European External Action Service (EEAS) wat de rol van de EU versterkt als diplomatieke speler van formaat.”

Von der Leyen beleefd een gematigd positief eerste jaar

Alles bij elkaar nemend velt Louise van Schaik uiteindelijk een gematigd positief tussentijds oordeel over het buitenlands beleid in het eerste jaar van de Commissie Von der Leyen. Ze heeft daarbij ook lovende woorden over voor Josep Borrel, de huidige Hoge Vertegenwoordiger voor buitenlands beleid en veiligheid. “Ik vind dat hij het goed doet. De verwachtingen waren in eerste instantie misschien wat laag toen hij Federica Mogherini opvolgde – waarvan ik ook overigens vind dat ze het zeer goed gedaan heeft – maar hij presteert nu naar behoren. Hij zet duidelijk zijn visie uiteen in denktank publicaties, media en video boodschappen, ik hou daar wel van.” Of dat oordeel voor de komende jaren standhoudt, is onzeker in deze veranderlijke geopolitieke tijden. “Daar waag ik me nu nog niet aan, ik heb geen glazen bol”, zo besluit Van Schaik het interview.

Louise van Schaik is afdelingshoofd ‘EU & Global Affairs’ bij onderzoeksinstituut en denktank Clingendael. Ze coördineert ook het onderzoek van Clingendael op het gebied van klimaatverandering en duurzame ontwikkeling.