Het persoonlijke is politiek, maar het politieke is ook persoonlijk

“Als je zó lang zó intensief samenwerkt, ontwikkelt zich toch iets van een vriendschap” aldus Mark Rutte over Diederik Samsom. Andersom benoemde Samsom bij zijn afscheid in de Tweede Kamer dat hun band gebaseerd was op “een zeldzame combinatie van maximale meningsverschillen en maximaal onderling vertrouwen.” Dat een intensieve samenwerking tot vriendschap kan leiden, is een ervaring die bijna iedereen zal kennen. Werkt het in de politiek ook andersom zo? Leidt een goede persoonlijke verhouding – of zelfs een vriendschap – tot politieke samenwerking?

Deze vraag stond centraal in een afstudeeronderzoek naar de invloed van vriendschap op kabinetsformaties in Nederland tussen 1977 en 1994. Het korte antwoord: persoonlijke verhoudingen hebben een grote invloed op het verloop van kabinetsformaties. Dit is een belangrijk inzicht omdat ondanks decennialange aandacht van politicologen, kabinetsformaties nog behoorlijk slecht begrepen worden.

Hoe win je de formatie?

Het antwoord op de vraag welke factoren ervoor zorgen dat een bepaalde coalitie wel of niet tot stand komt, blijkt niet gemakkelijk te zijn. Uit statistisch onderzoek blijkt dat dit niet slechts op basis van zetelaantallen en ideologische samenhang verklaart kan worden. Dat terwijl meer inzicht in kabinetsformaties belangrijk is. De formatie is cruciale periode: hierin wordt een verkiezingsuitslag vertaald naar een kabinet. Een partij kan de ‘verkiezingen winnen, maar de formatie verliezen’.

Het is de rol van individuele personen die nog slecht begrepen wordt. Onderling vertrouwen blijkt cruciaal te zijn in een kabinetsformatie. Zo zijn de lusten en lasten in een coalitie vaak niet gelijk gefaseerd. Om zo maar een voorbeeld te noemen: de afschaffing van het referendum ruim voordat er een klimaatakkoord is. Alleen als er vertrouwen is dat de andere coalitiepartner de gemaakte afspraken na zal komen, ben je zelf ook bereid de moeilijke maatregelen te treffen. De naleving van een regeerakkoord kan je namelijk niet afdwingen bij de rechter.

Transactiekosten

Het effect van persoonlijk vertrouwen is te verklaren aan de hand van het economische concept van transactiekosten. Dit reflecteert in essentie de hoeveelheid weerstand die overwonnen moet worden voordat een bepaalde transactie tot stand kan komen. Vertrouwen verlaagt transactiekosten; wantrouwen verhoogt deze transactiekosten. De coalitie die tot stand zal komen is dus niet de coalitie met de meeste zetels of de meeste ideologische samenhang, maar de coalitie met de laagste transactiekosten. Individuen hebben daarop grote invloed.

Zo verhoogde de moeizame verhouding tussen Den Uyl en Van Agt de transactiekosten voor het aangaan van een coalitie in 1977 dusdanig, dat Van Agt uitweek naar zijn alternatief met lagere transactiekosten: hij koos voor een coalitie met de VVD. Maar er kan alleen gekozen, als er ook alternatieven zijn. Door het gebrek aan reële alternatieven, werden Den Uyl en Van Agt in 1981 gedwongen samen te regeren. Het ‘vechtkabinet’ viel echter al binnen acht maanden. De moeizame verhouding wraakte zich alsnog.

De keuze voor Paars

Een minder bekend voorbeeld is de formatie van 1994. Hierbij moest de PvdA-leider Kok na het schrijven van zijn ‘proeve’ kiezen tussen een Paarse coalitie of een centrumlinkse coalitie. Het vooruitzicht te moeten regeren met de VVD was weinig aanlokkelijk voor de vakbondsman, maar de verstandhouding met het CDA van Brinkman was ook tot onder het vriespunt gedaald.

Kok koos pas voor Paars nadat zijn secondant Jacques Wallage een cruciaal gesprek had gevoerd met VVD-leider Frits Bolkestein. Zij kwamen tot een compromis op een heet hangijzer in de formatie: de bezuinigingen op de sociale zekerheid. De verstandhouding tussen Wallage en Bolkestein had hierbij een belangrijke katalyserende rol: de Kamerleden hadden al in de jaren ’80 een goede verstandhouding weten op te bouwen. Bolkestein en Wallage vertrouwden elkaar; Kok vertrouwde op zijn beurt het oordeel van Wallage weer.

Personen doen ertoe

Aan de hand van archiefonderzoek, interviews met direct betrokkenen en secundaire literatuur is het onderzoek uitgevoerd. Informatie van Parlement.com, waaronder met name de biografische archieven, is gebruikt om de interviews voor te bereiden, dwarsverbanden in de levensloop van verschillende politici te kunnen zien en archiefstukken in de juiste context te kunnen plaatsen. Door verschillende kabinetsformaties gedetailleerd te bestuderen, maar ook expliciet met elkaar te vergelijken, kon de invloed van persoonlijke relaties blootgelegd worden.

De lessen uit kabinetsformaties uit het verleden? Personen doen ertoe, juist in de politiek. Persoonlijk vertrouwen maakt of kraakt het succes van een coalitie. Dat is ook waarom de recente leiderschapswissel bij D66 door de coalitie met argusogen bekeken werd: de coalitie was gestoeld op het onderlinge vertrouwen tussen Rutte, Pechtold, Buma en Segers. Dus politici van verschillende partijen: investeer eens wat meer in de relaties met elkaar. Wellicht komt het in 2021 nog van pas!

Het volledige afstudeeronderzoek is ook online gepubliceerd.