2023: Historische verkiezingen

Een ‘historische uitslag’. Daarover zijn de duiders het eens. De monsterzege van de populistische en radicaal-rechtse PVV met 37 zetels kent geen precedent. De hoogste score van de partij van Geert Wilders stamt uit 2010, toen behaalde zij als belangenbehartiger voor de modale autochtone Nederlanders ‘Henk en Ingrid’ 24 zetels. Wilders’ opvattingen over de democratische rechtsstaat, met name zijn opvattingen over de islam, gaven destijds aanleiding hem uit te sluiten van kabinetsdeelname. Wel kreeg de PVV een rol als gedoogpartner in de minderheidscoalitie van VVD en CDA (2010-2012, Rutte I).

Ook om andere redenen is deze uitslag historisch te noemen. Zo is dit de grootste electorale beweging in de naoorlogse parlementaire geschiedenis, zelfs groter dan de aardverschuiving van 2002, de ‘Fortuynrevolte’. Met Pieter Omtzigt komt nieuwkomer NSC binnen met 20 zetels. Alleen de LPF haalde als nieuwkomer ooit meer zetels, namelijk 26 in 2002. De VVD, sinds 1994 in de regering (met uitzondering van de periode 2007-2010), heeft een flinke optater gehad: 10 zetels eraf. Daarmee komt het zeteltal weer in de buurt van de 22 die de liberalen in 2006 hadden.

Niet alleen voor de VVD, ook voor de andere ‘bestuurderspartij’, het CDA, is er werk aan de winkel. Met 5 zetels zijn de gloriedagen van Ruud Lubbers (54 zetels in 1986) en Jan Peter Balkenende (44 in 2003) lang vervlogen. Dit verlies wordt ook niet gecompenseerd door een echte wederopstanding van die andere ooit brede volkspartij: die van de sociaaldemocraten.

De combipartij GroenLinks-PvdA komt op 25 zetels. Ook bij de SP en D66 worden wonden gelikt. Marijnissen verliest voor de 7^e keer op rij en Jetten ziet dat het adagium ‘regeren is halveren’ helaas voor zijn partij weer van toepassing is. Links en centrum-links verliezen terrein. Deze partijen verloren ongeveer 17 zetels ten opzichte van 2021 en kwamen gezamenlijk niet verder dan zo’n dertig procent van het electoraat.

Migratie en goed bestuur

Meest opvallend is natuurlijk de grote overwinning van Geert Wilders’ PVV. Volgens onderzoekers zouden kiezers hem hebben beloond voor zijn in hun ogen ‘mildere toon’ tijdens de afgelopen campagne. Daarmee trok hij rechtse stemmers die eerder op Forum voor Democratie, VVD en JA21 stemden. Bovenal is de PVV ‘eigenaar’ van het thema migratie, een thema dat al sinds de opkomst van Pim Fortuyn en de verkiezingen van 2002 belangrijk is. Het uitblijven van overeenstemming over een nieuw asielbeleid vormde de aanleiding voor de val van het laatste kabinet-Rutte in de zomer van 2023.

Nu ligt er de taak voor politici om met antwoorden te komen op vragen die ze zelf urgent hebben gemaakt. Oneliners volstaan niet (langer). Partijen dienen met serieuze plannen te komen inzake migratie en asiel, plannen die afgewogen, substantieel en inhoudelijk zijn. Niet alleen omdat de complexiteit van het vraagstuk dat verlangt maar ook om een nieuwe teleurstelling te voorkomen die het wantrouwen van de kiezer in de politiek versterkt.

Dat het niet eenvoudig zal zijn, is geen reden om ervoor weg te lopen. Het is naast het vinden van antwoorden op andere grote uitdagingen die er liggen – o.a. wonen, klimaat, zorg – ook een manier om doortastend inhoud te geven aan goed bestuur, dat andere hoofdthema van deze verkiezingen.

Hoe verder?

‘De Nederlandse kiezer heeft vanavond gesproken dat de kiezer het spuugzat is. Wij gaan ervoor zorgen dat de Nederlander weer op één komt te staan’, aldus Wilders tijdens zijn overwinningsspeech op de uitslagenavond van 22 november.¹⁾ Welke Nederlander voorop komt te staan in zijn zoektocht naar een coalitie en regeringsplannen is een belangrijke vraag, zeker als we bedenken dat Wilders in 2020 door de rechter is veroordeeld voor groepsbelediging, nadat hij op de verkiezingsavond van 19 maart 2014 zijn toehoorders had gevraagd of zij meer of minder Marokkanen wilden. Het publiek reageerde met ‘minder, minder’, waarop Wilders antwoord, ‘nah dan gaan we dat regelen’.²⁾

Deze en andere uitspraken van Wilders roepen de vraag of hij een kabinet wil en kan leiden dat binnen de kaders van de (grond)wet blijft. Zelf zei hij daarover op de verkiezingsavond op zoek te willen naar overeenkomsten: ‘Iedereen moet over zijn of haar schaduw heen springen, wij óók.’ Hij gaf aan ‘binnen de kaders van de wet en de grondwet [te] blijven’.

De kabinetsformatie: sneller dan de vorige?

Bij de evaluatie van de kabinetsformatie 2021/22 waren alle partijen het erover eens dat het proces veel te lang had geduurd.³⁾ Of het dit keer sneller zal gaan is zeer de vraag. In de eerste plaats is het een complexe puzzel waarmee de verkenner aan de slag kan. Een rechtse coalitie is mogelijk, maar er is geen evidente combinatie en het is ook nog niet duidelijk of de andere partijen met de PVV willen regeren.

Tegenover rechtsstatelijke en democratische bezwaren die partijen mogelijk tegen de PVV aanvoeren staan de meer dan 2 miljoen kiezers op die partij, die niet zomaar terzijde kunnen worden geschoven. Dit kan een argument zijn om met de PVV om tafel te gaan en te bezien of overeenstemming mogelijk is. Ook dat kost tijd. Als partijen hiertoe besluiten en tot een akkoord komen, bestaat de kans dat zij hierover verantwoording moeten afleggen aan hun achterban, zoals we eerder zagen bij het CDA in 2010. Daar zullen zeker wat weken overheen gaan.

Een andere vertragende factor is dat veel potentiële regeringspartijen dit keer hun verkiezingsprogramma niet hebben laten doorrekenen. Naast het overbruggen van culturele verschillen zal de discussie (als vanouds) gaan over financiële en sociaaleconomische afwegingen en daarover bestaat nog veel onduidelijkheid. Het is aannemelijk dat de onderhandelende partijen van elkaar willen weten wat de kosten en de baten zijn. Het alsnog berekenen van de effecten van beleidsplannen zal tijd kosten.

Tijd is dus een belangrijke factor in de politiek, zoals we ook laten zien in het Jaarboek Parlementaire Geschiedenis 2023 dat we, heel toepasselijk, afgelopen dinsdag presenteerden⁴⁾. Politiek is de kunst van het vertragen en versnellen, het toeslaan op het juiste moment, en het wat in het wanneer kunnen omzetten. Of de onderhandelaars daar in slagen? We gaan het zien.

Anne Bos en Ronald Kroeze zijn verbonden aan het Centrum voor Parlementaire Geschiedenis te Nijmegen, respectievelijk als onderzoeker en directeur.

• 1) 

  ‘Geert Wilders over grote zege PVV: ‘We gaan ervoor zorgen dat de Nederlander weer op één komt’’, NRC, 22 november 2023.
• 2) 

  Uitspraak Rechtbank
• 3) 

  Carla van Baalen e.a., Eindrapport evaluatie kabinetsformatie 2021/22 (Tweede Kamer; Den Haag 2023) p. 4 https://www.tweedekamer.nl/sites/default/files/2023-02/20230223%20rapport%20evaluatie%20formatie.pdf
• 4) 

  Wilma Borgman e.a. (red.), Een kwestie van tijd. Jaarboek Parlementaire Geschiedenis 2023 (Amsterdam 2023). https://www.boomgeschiedenis.nl/productgroep/101-62_Jaarboeken-Parlementaire-geschiedenis/100-14596_Een-kwestie-van-tijd