Verkiezingen in Polen: kan de oppositie de macht overnemen?

“Democratic backsliding today begins at the ballot box” waarschuwen de twee Harvard- politicologen Levitsky en Ziblatt in hun boek How Democracies Die. Gekozen leiders ondermijnen democratische instellingen. Erosie van democratie geschiedt geleidelijk. De effecten ontvouwen zich langzaam. De auteurs noemen landen als Venezuela, Rusland, Turkije, Oekraïne, en ook twee EU-lidstaten: Hongarije en Polen.

In Hongarije is Orban al sinds 2010 aan de macht. Op 13 oktober aanstaande gaat men in Polen naar de stembus. Dit zijn de belangrijkste verkiezingen in Polen sinds 1989. Dat geldt voor beide kampen. PiS (Recht en Rechtvaardigheid) moet winnen, anders wordt de partij hard afgerekend. De oppositie staat voor de zware opgave om een halt toe te roepen aan de omvorming van Polen tot een eenvormig katholiek land waar niet alle burgers gelijk zijn.

Erosie van democratie

In het boek How Democraties Die beschreven Levitsky en Ziblatt hoe gekozen autoritaire leiders drie strategieën gebruiken bij de erosie van democratie: de overname van rechtspraak, uitschakeling van oppositie en dissidenten, en het herschrijven van de spelregels.

In de afgelopen 4 jaar heeft regeringspartij PiS het Constitutioneel Hof uitgeschakeld. (lees meer via deze link). De rechtbanken kregen voorzitters die loyaal zijn aan de regering. Koppige rechters tracht men door (het dreigen met) disciplinaire maatregelen in het gelid te krijgen. In de rechtspraak is sprake van ‘discriminerend legalisme’ – het recht wordt toegepast op de oppositie, terwijl regeringsgezinde politici de vrije hand krijgen, stelt professor Wojciech Sadurski, auteur van Poland's Constitutional Breakdown (Oxford University Press, 2019).

Onlangs werd zelfs een lastercampagne tegen dissidente rechters opgezet, vermoedelijk bedacht door Lukasz Piebiak, staatssecretaris van Justitie. Piebiak is onder druk van de oppositie opgestapt, maar de motie van wantrouwen tegen minister van Justitie Ziobro is tegelijkertijd gesneuveld. De parlementaire oppositie is tandeloos. De PiS heeft de meerderheid in het parlement. Bepaalde wetten worden in twee tot drie dagen door het parlement gejaagd. De president Andrzej Duda ondertekent steevast.

Regels worden herschreven. Zo is onlangs de laatste zitting van het parlement vóór de verkiezingen opgeschort tot vlak na de verkiezingen. Het is niet in strijd met de Grondwet maar uiterst ongebruikelijk. Deze procedure is normaliter gereserveerd voor crisissituaties als een oorlog of natuurramp. Een list vindt de oppositie het, om er nog snel een wet doorheen te jagen of een begrotingsvoorstel aan te passen.

Nieuwe maatregelen op komst

De PIS heeft in haar verkiezingsprogramma nieuwe vergaande maatregelen aangekondigd. Deze maatregelen zijn een belangrijke inzet van de verkiezingen.

• - 

  Het zal beter mogelijk worden om parlementariërs te arresteren of vast te houden. Het besluit zou door de procureur-generaal (nu tevens minister van Justitie) worden opgesteld en gericht aan het Hooggerechtshof.

• - 

  Rechters en officieren van justitie zullen hun immuniteit verliezen. De beslissing om in hun zaak een strafprocedure in te leiden, wordt genomen door de procureur-generaal en bij voorlopige hechtenis - door het Hooggerechtshof.

• - 

  De voltooiing van de gerechtelijke hervormingen, zoals men het noemt, waarbij de onafhankelijkheid van de rechtspraak verder onder druk komt te staan.

• - 

  De journalisten zullen worden gecontroleerd door een op te richten zelfbesturend orgaan. Dit om ethische en professionele normen hoog te houden. De oppositie noemt het verificatie en het einde van vrije journalistiek.

Deze aantastingen van de checks and balances maken op de meeste kiezers weinig indruk. De PiS-aanhang gelooft de leider: sinds 1989 was er geen democratie, omdat er slechts één sociaaleconomische elite was. Met de PiS aan de macht is er volgens die kiezers wel democratie.

De EU en de rechtsstaat

De Europese Commissie heeft op de Raad Algemene Zaken van 16 september jl. het rapport over de rechtsstaat in Polen gepresenteerd met de constatering dat de toestand is verslechterd (o.a. het "Piebiak-schandaal"). De Poolse rechtsstaat waakhond ‘Archiwum Osiatynskiego’ meldt dat de Commissie aanbeveelt dat EU-landen de artikel 7-procedure voortzetten. Polen bevindt zich in de tweede van drie fasen. De vraag is hoe stevig de nieuwe Commissie onder Ursula von der Leyen de kwestie van de rule of law gaat oppakken.

In oktober komt het Europese Gerechtshof in Luxemburg met een uitspraak inzake de tuchtkamer van het Poolse Hooggerechtshof en de Raad voor de Rechtspraak (KRS). Volgens advocaat-generaal Evgeni Tanchev voldoen de tuchtkamer en de KRS niet aan de vereisten van rechterlijke onafhankelijkheid in de zin van het recht van de EU.

Cruciale test op 13 oktober

De omstandigheden zijn gunstig voor de PiS. Mensen zijn niet bang om hun baan te verliezen. Er zijn zelfs tekorten aan arbeidskrachten. De economie groeit met 4%, de inflatie bedraagt wel 3%. Maatschappelijk protesten betreffen nu vooral rechters en procureurs. Sommige media steunen de oppositie.

In verschillende opiniepeilingen houdt de PiS een forse voorsprong. De CBOS voorspelt een zeer hoge opkomst van 72% (was 50% in 2015, de hoogste opkomst was in 1989 - 62%). PiS wordt gesteund door 46%. De drie oppositiecoalities – BurgerCoalitie (KO) (bestaat uit: Burgerplatform (PO), Nowoczesna en Groenen), het linkse blok van SLD (SLD, Razem en Wiosna van Biedron) en de groepering van de Boeren partij (PSL) met anti-establishment Kukiz’15 worden gesteund door respectievelijk 23%, 5% en 8% van het electoraat.

Zelfs als de oppositie samen meer dan 46% van de stemmen (iets meer dan PiS) krijgt, beschikt ze niet over een meerderheid in de Sejm. De toedeling van de restzetels bevoordeelt de grootste partij – PiS dus. Hopelijk werpt hun gezamenlijke lijst voor de kandidaten voor de Senaat vruchten af, en krijgt de oppositie de meerderheid in Poolse Eerste Kamer. Hiermee kunnen ze het wetgevingsproces vertragen.

Er is ook een scenario denkbaar dat de PiS wint, maar niet over de meerderheid in de Sejm beschikt en dan een coalitie of minderheidsregering moet vormen.

Campagne met sociale beloftes

De PiS profileert zich nu als partij van middenklasse. Als eerlijk en betrouwbaar, want sociale beloftes zijn nagekomen. De politici van het PO worden als dieven en graaiers afgeschilderd, mede door de propaganda op de Poolse staatstelevisie.

De verloren EP-verkiezingen in mei jl. waren de voorbode. Anti-PiS zijn, is niet voldoende. Het Burgerplatform (PO) moet echt zijn best doen om meer kiezers te mobiliseren. Daarom richt men zich op de burger en zijn zorgen, zoals slecht functionerende ziekenhuizen en scholen. Maar hun concurrent doet het beter, kan pakkender communiceren. De oppositie reageert louter op PiS. En doet mee – op bescheiden manier – aan sociale beloftes.

De rechtsstaat als zodanig is geen thema. De focus ligt op sociale beloftes. Het hemd is nader dan de rok. Kiezers willen wel van de grootse oppositie partij het PO, een positief verhaal horen over, hoe verder na PiS. En dat is weinig overtuigend.

De PiS-visie

PiS heeft wel een visie. Deze partij streeft naar sociale gerechtigheid, wil in Polen een welvaartstaat bouwen. De partij wil het land over 14 jaar qua rijkdom naar het EU-gemiddelde brengen en over 21 jaar Duitsland inhalen. “Polen wil niet op West-Europa gaan lijken, door eigen Poolse tradities af te wijzen, inclusief die met betrekking tot kerk en gezin”, aldus Kaczyński op verkiezingscampagne.

Identiteitspolitiek vormt een brandstof voor populistische frustratie. PIS exploiteert een verschuiving in het publieke sentiment en voedt de frustratie met steeds nieuwe vijanden.

Men wil in Europa “onze vrijheid beperken of zelfs elimineren. Hoewel de slogans goed klinken, is hun doel smerig. Dus we wijzen het af. Polen blijft het eiland van vrijheid!” – stelde onlangs Kaczyński.

Op 13 oktober a.s. is de kiezer aan zet.

Małgorzata Bos-Karczewska is hoofdredacteur van de website Polonia.nl.

Dit artikel verscheen in de Hofvijver van het Montesquieu Instituut op 30 september 2019. Wilt u dit soort artikelen maandelijks gratis in uw mailbox ontvangen? Meldt u dan aan voor de Hofvijver van het Montesquieu Instituut via onderstaande link.