Duitsland na Merkel

Het was een grote verrassing toen Angela Merkel op 29 oktober aankondigde dat ze het partijvoorzitterschap van haar CDU in december neerlegt. Ze hoopt daarmee meer armslag te winnen als kanselier en toont zich sindsdien strijdvaardig. Maar hoe lang kan ze aanblijven en is ze nog wel effectief, in Duitsland en in Europa?

Bevrijd en strijdlustig

AfD-fractieleider Alice Weidel ging tijdens het begrotingsdebat in de Bondsdag vorige week uitgebreid in op de illegale campagnegiften die haar partij had aangenomen. Dat was niet goed, zei ze, maar het was lang niet zo erg als financieringsschandalen van andere partijen - en ging daar nog een tijdje over door. Toen was het woord aan Merkel. Die leek bijna geamuseerd toen ze zei: “Het mooie van vrije debatten is dat ieder spreekt over dat wat hij voor het land belangrijk vindt.”

Merkel oogstte applaus en gelach in de Bondsdag - en respect van veel Duitse media, die haar “bevrijd” en “strijdlustig” noemden. Ze sprak zich vervolgens uit tegen nationalisme, voor het VN-migratiepact, voor internationale samenwerking en benadrukte het belang van digitalisering voor Duitsland in “de waanzinnig globale concurrentie”. Ze balde haar vuisten, gesticuleerde en sprak met een passie zoals ze tijdens haar kanselierschap niet vaak heeft gedaan.

Waagstuk

Bevrijd en strijdlustig - dat klinkt niet als de lame duck of het aangeschoten wild waarmee ze werd vergeleken toen ze bekend maakte dat ze zich niet opnieuw kandidaat stelt voor het partijvoorzitterschap. “Een waagstuk”, noemde ze het zelf: Merkel heeft altijd gezegd dat het voorzitterschap en het kanselierschap door dezelfde persoon moeten worden uitgeoefend. Maar na de zware verkiezingsnederlaag van de CDU in Hessen koos ze voor de vlucht naar voren. Ze liep de kans niet te worden herkozen en dat zou een enorme blamage zijn.

Nu hoopt ze de regie over haar laatste periode als kanselier in eigen hand te houden en tegelijk ruimte te maken voor haar opvolger. En het geeft haar de mogelijkheid om zich op de grote Europese thema’s te richten, zei ze erbij. Toen Merkel besloot in 2017 voor een vierde ambtstermijn te gaan, hoopte zowel zij als haar aanhang dat ze met de Franse president Macron iets in Europa kon bereiken. Maar zo vertrouwd en eensgezind als Merkel en Macron zich begin november bij de herdenking van de 100e verjaardag van het einde van de Eerste Wereldoorlog ook toonden - in aanloop naar de Europese verkiezingen lijken beide leiders juist uit elkaar te drijven.

Merkel in Europa

In het Europees Parlement liet Merkel tijdens haar toespraak twee weken geleden zien dat ze nog steeds een belangrijke speler is in Europa. Maar ze kwam - alweer - niet echt tegemoet aan Macrons hervormingswensen: een Europees leger ziet ze als een visie voor een niet nader gedefinieerde toekomst, over de belasting op digitaal verkeer denken Duitsland en Frankrijk ook verschillend en de gemeenschappelijke begroting voor de eurozone noemde Merkel niet eens.

De vraag is of de Europese leiders op hun top op 13 december nog resultaten kunnen boeken. Daarna richt de EU zich op de Europese verkiezingen van mei 2019 - en ook daar staan Merkel en Macron niet naast elkaar. Merkel steunt haar landgenoot Manfred Weber (CSU), die de Spitzenkandidat is voor de christendemocratische EVP-fractie in het Europees Parlement. Hij maakt een goede kans Juncker op te volgen als voorzitter van de Europese Commissie.

Macron gaat de Europese verkiezingen in met de liberale fractie ALDE. Ze willen samen met de Groenen en de sociaaldemocraten verhinderen dat Weber Juncker opvolgt. Macron heeft het niet zo op de conservatieven in Europa, mede omdat de omstreden Hongaarse regeringspartij lid is van de EVP-fractie. Ook verwacht hij, na haar toespraak in het EP, niet zoveel meer van Merkel, schrijft Der Spiegel. ‘Een coalitie tegen Merkel’ noemt het weekblad Macrons geplande samenwerking met de liberalen, sociaaldemocraten en Groenen in het EP.

Opvolger

Hoe lang Merkel nog kanselier is en hoe slagvaardig ze nog kan zijn, hangt mede af van wie op 7 december op het CDU-partijcongres tot haar opvolger wordt gekozen. De strijd lijkt te gaan tussen oud-fractievoorzitter Friedrich Merz (62) en secretaris-generaal Annegret Kramp-Karrenbauer (56).

Merz geldt als de anti-Merkel en is zeer populair bij conservatieve CDU’ers die vinden dat de partij te veel naar links is opgeschoven. En dat zijn er niet weinig. Tegen hem spreekt dat hij de afgelopen tien jaar in de financiële sector heeft gewerkt, daar erg rijk is geworden en mogelijk bij omstreden transacties betrokken was. Hij was ooit CDU-fractievoorzitter maar moest plaats maken voor Merkel - waardoor zijn terugkeer in de politiek ook als wraakoefening wordt gezien.

Kramp-Karrenbauer heeft veel politieke ervaring, als deelstaatminister, als minister-president en sinds begin dit jaar als CDU-secretaris-generaal. Ze ligt goed bij de verschillende partijvleugels en weet die te verbinden. Maar ze geldt, hoewel ze conservatiever en uitgesprokener is, voor velen te zeer als een kopie van Merkel. Tegelijkertijd kan de nieuwe voorzitter - en beoogde kanselierskandidaat - niet te veel van Merkels koers afwijken: de CDU verliest niet alleen kiezers aan de AfD, maar ook aan de Groenen. Wil ze een brede volkspartij blijven, kan ze niet te ver uit het politieke midden opschuiven.

Hoe lang nog?

Met Merz als nieuwe voorzitter wordt het voor Merkel een stuk lastiger regeren dan met Kramp-Karrenbauer. Dat weten de CDU-gedelegeerden - allemaal beroepspolitici - die de nieuwe voorzitter moeten kiezen ook. Willen ze een echte breuk met de huidige situatie? Dan kan het snel afgelopen zijn met Merkels kanselierschap. Of willen ze een gematigder overgang? Dan lijkt de kans groot dat Merkel in ieder geval aanblijft tot het najaar van 2019. Dan vindt de tussentijdse evaluatie van Merkels regering plaats, die de CDU/CSU en de SPD in hun regeerakkoord hebben afgesproken. Maar het is in het stabiele politieke Duitse stelsel ook geenszins uitgesloten dat Merkel haar termijn tot 2021 volmaakt. Dan heeft ze nog drie jaar om aan haar nalatenschap in Duitsland en Europa te werken.

Marja Verburg is verbonden aan het Duitsland Instituut Amsterdam.www.duitslandinstituut.nl