Democratie en rechtsstaat: doe nu wat wel werkt

Haastig beschermt Nederland de rechtsstaat tegen aanstormende autocraten. Pieter Omtzigt en de Leidse staatsrechtgeleerden doen het ondankbare werk om de grondwettelijke vangrails op orde te brengen. Defensie krijgt 2, 3, misschien wel 5% van wat we samen verdienen.

Ondertussen loopt onze eigen rechtsstaat steeds meer vast. De trias politica lijkt anno 2025 een op hol geslagen regelmachine. Nog even, en iedereen heeft recht op alles wat belangrijk is.

Geen wonder, die polarisatie. Zeker als verontwaardiging het winnende businessmodel blijkt te zijn in de vrije meningsuiting. De debatprocedures van de volksvertegenwoordiging en het toernooimodel van de rechtspraak zijn ook niet erg geschikt om tegenstellingen te overbruggen.

Evenwichtige, vreedzame, transparante oplossingen: dat was de belofte die Vrouwe Justitia en vadertje democratie samen deden. Dat is wat burgers verwachten, zowel voor maatschappelijke problemen als voor hun onderlinge geschillen. Staatscommissies en parlementaire onderzoeken vertellen iedere keer weer hoe die belofte is geschonden.

In een democratie die wereldwijd onder druk staat, kan de burger daar weinig aan doen. Vrijheid van vereniging is effectiever voor oligarchen dan voor demonstranten op het Malieveld. Economen ontdekten al lang geleden dat het makkelijker is om voor een paar rijke organisaties te lobbyen dan om van miljoenen individuele burgers de contributie op te halen.

Burgers willen minder regels, minder polarisatie en minder macht voor oligarchen. Dus probeert de politiek krampachtig om deze geesten weer in de fles te krijgen.

Door de staatsmachten nog onafhankelijker te maken? Door nog meer debat? Door nog meer toetsen, controles en een constitutioneel hof?

We kunnen beter kijken wat wel werkt.

Sinds Thorbecke en de vorming van onze gerechtelijke procedures is een enorme hoeveelheid kennis verzameld over rechtvaardige menselijke verhoudingen.

• 1. 

  Wat heel goed werkt, is procedures beginnen met aan mensen te vragen wat zij belangrijk vinden. Door hun behoeften, wensen en zorgen voorop te stellen, pakken we de menselijke maat en de evenredigheid meteen bij de kladden.

Ook in de democratie kunnen we beginnen met systematisch aan burgers te vragen wat zij belangrijk vinden. In de toonaangevende V-Dem Index voor participatieve democratie staat Nederland op de 41ste plaats, mijlen achter het vredige, welvarende en sterke Zwitserland.

Lijkt iets om naar te kijken.

Dan zien we waarschijnlijk vaak terug dat mensen Grip willen op hun leven, zoals de WRR het uitdrukt. Hun leven krijgt vorm in hun gezin, hun werk, hun woning en in relatie tot hun leefomgeving. In hun bestaan gaat het soms mis bij een ongeval, een misdrijf, een medische misser, te hoog opgelopen schulden of een aanval op hun reputatie.

• 2. 

  In al die situaties blijken mensen afhankelijk te worden van bepaalde anderen. Met die anderen moeten ze er ook uit zien te komen. Daar hebben ze begeleiding bij nodig.

Ergens in de schaduw van de huidige formele procedures worden de akkoorden, de schikkingen en de contracten gesloten waarin mensen dan toch win-win oplossingen weten te vinden, met een aanvaardbare verdeling van lusten en lasten. Zo kunnen ze verder.

Rechtvaardige overeenstemming in moeilijke situaties, dat lijkt de crux.

Wat als we overeenstemming uit de schaduw halen en procedures vooral daarop inrichten?

• 3. 

  Verdeelsleutels helpen daarbij. Want eerlijk delen als je van elkaar afhankelijk bent, is moeilijk. Met name als je veel in de relatie hebt geïnvesteerd of als de gevolgen van onrecht moeten worden goedgemaakt. Hard onderhandelen - dreigen, negeren, uitstellen, overvragen, weinig bieden - werkt helaas.

Maar het verpest ook de relatie.

Het goede nieuws is dat dezelfde verdelingsvragen altijd weer terugkeren. Huwelijken, werkrelaties en andere menselijke sleutelverhoudingen lijken overal ter wereld op elkaar. Geleidelijk ontstaan formules, schema’s of tabellen voor compensaties, vergoedingen, boetes of het aantal dagen omgang voor iedere ouder.

Mensen horen graag wat anderen in soortgelijke situaties hebben gekregen of hebben gedaan om het goed te maken. Een effectieve rechtsstaat kan ervoor zorgen dat deze criteria heel gericht en neutraal worden ontworpen, getest en verfijnd, zodat miljoenen geschillen sneller en eerlijker kunnen worden opgelost.

• 4. 

  Om patstellingen en misbruik van macht in afhankelijkheidssituaties te voorkomen, blijft een neutrale derde nodig waar mensen naar luisteren. Moet dat een rechter zijn die van bovenaf al die regels op de verhouding laat neerdalen?

Wie goed zoekt, vindt overal in de wereld regelrechters. Die herstellen verhoudingen en leiden mensen alsnog naar overeenstemming. Samen met de gemeenschap zorgen ze ook voor druk om gemaakte afspraken na te leven.

• 5. 

  Het laatste inzicht is het meest urgent. Er is een kleine groep, die zich een beetje verantwoordelijk voelt voor democratie en rechtsstaat. Maar uiteindelijk is er niemand die er serieus in investeert. Ook de overheid niet.

Loop maar eens rond op het kerkhof van al die pilots, proefschriften, rapporten en Kamerbrieven. Kijk maar in de Rijksbegroting.

Laten we ons realiseren dat de procedures om het met elkaar eens te worden onze allerbelangrijkste publieke goederen zijn.

Richt er een planbureau voor op. Zorg voor goede ontwerpen. Een slimme financiering van R&D. Een doorwrochte testomgeving. Goed gewaarborgde brede invoering, met een goed democratisch mandaat.

Doe iets.

Het komt echt niet vanzelf goed.

Maurits Barendrecht is directeur Nederland van HiiL (Hague Institute for Innovation of Law) en em. hoogleraar Innovatie van rechtssystemen, Tilburg University