De trans-Atlantische koers met President Biden aan het roer

Politiek wordt vaak vergeleken met schaken en kaartspelen. Als die vergelijking op gaat, is het juist om te constateren dat President Biden met een ‘flutkaart’ aan zijn ambtstermijn begon in januari 2021. Zijn verkiezing was bevochten tot aan de vergaderzalen van het Capitool, het wekelijkse gemiddelde aan Coronabesmettingen lag rond de 200.000 tijdens zijn inauguratie, en het Amerikaanse electoraat was tot op het bot toe verdeeld over onderwerpen als vaccinaties, institutioneel racisme, en klimaatverandering. Daarnaast kreeg hij enkele beleidsdossiers in zijn handen gedrukt die nog nasmeulden van de beslissingen van zijn voorganger, waaronder de aangekondigde terugtrekking uit Afghanistan, hoge spanningen in het Midden-Oosten na de moord op de Iraanse generaal Soleiman, en een gedeukte trans-Atlantische relatie na vier jaar ‘America First’. Nogmaals, niet de beste uitgangspositie om je presidentschap mee te beginnen.

Des te meer reden voor Biden om voortvarend aan de eerste 100 dagen van zijn presidentschap te beginnen - waar hij in slaagde: 220 miljoen vaccinaties werden gezet en meer dan 1.3 miljoen nieuwe banen gecreëerd, een door Politico factchecked record. Internationale partners en rivalen kon de eerste contouren van Bidens buitenlandbeleid ontwaren aan de onmiddellijke ondertekening van het Klimaatakkoord van Parijs, de voortzetting van de harde lijn jegens China, en een positieve en constructieve toon richting Europese bondgenoten en democratische staten. Dat laatste was nog geen gegeven aangezien de Europese Raad en Europese Commissie een maand voor Biden’s inauguratie een sinds 2013 onderhandelde investering overeenkomst (CAI) goedkeurden met China. Inmiddels is deze deal in de wachtrij gezet door het Europees Parlement, wat tot tevredenheid stelde in het Amerikaanse kamp.

De EU na Biden

Omgekeerd waren er genoeg redenen voor vele Europese leiders om Bidens terugkeer in de internationale politieke arena met enthousiasme te begroeten. De trans-Atlantische relatie kon worden herbouwd op hoekstenen als de bestrijding van COVID-19, klimaatpolitiek, het hernieuwen van de Iran-deal, en de focus op het versterken van democratieën wereldwijd. Opschortingen van importtarieven en resoluties van handelsdisputen tussen het Europese handelsblok en de Verenigde Staten volgden als snel gedurende de eerste helft van 2021. Ook werd de Raad voor Handel en Technologie opgericht, een trans-Atlantisch politiek forum wat het technologie- en handelsbeleid van beide actoren moet stroomlijnen en coördineren. Dit punt is wellicht belangrijker dan het eerste aanblik doet vermoeden gezien de beoogde vergroening en toenemende digitalisering van de wereldeconomie - een proces dat in een stroomversnelling is belandt tijdens de COVID-pandemie. En waar Trumps uitspraken dikwijls een destabiliserend effect hadden op het Europese politieke krachtenveld, kwam Biden af en toe op verrassende wijze de EU te hulp op gevoelige onderwerpen. Zo waarschuwde de president het Verenigd Koninkrijk dat Brexit de precaire situatie in Noord-Ierland niet moest destabiliseren, wat dreigde te gebeuren door de Britse onderhandelingspositie ten opzichte van de EU.

Maar de tijd heeft bewezen dat punten van frictie tussen Europa en de Verenigde Staten niet alleen toe te schrijven zijn aan politieke individuen en de stijl van leiderschap. Sommige komen voort uit systemische valkuilen in het internationale speelveld, waar de belangen en capaciteiten van de EU en Verenigde Staten wringen. Het Afghanistan-dossier is een symptoom van dit patroon: sinds 2015 onderhandelden NAVO-leden op moeizame wijze of, hoe, en onder welke voorwaarden de campagne in Afghanistan moest worden beëindigd. Uiteindelijk werd het chaotische en ongecoördineerde vertrek in augustus 2021 - en de snelle ineenstorting van de Afghaanse regering - een desastreuze operatie voor Bidens reputatie thuis en in de wereld. Het gebrek aan communicatie tussen NAVO-lidstaten voor en tijdens de terugtrekking was een grote oorzaak voor de ontstane situatie, en zette bekende vraagtekens bij de relevantie van het trans-Atlantische bondgenootschap. Tevens werden Europese lidstaten op pijnlijke wijze op hun onvermogen gewezen wat betreft het zelfstandig en effectief opereren in een dergelijke situatie.

Frictie met Frankrijk

Het AUKUS-pact deed nog een schepje bovenop die lang staande onzekerheid over de toekomstige samenwerking tussen de EU en de Verenigde Staten. Onder president Obama was de zogenaamde ‘pivot to Asia’ aangekondigd, vervolgens uitgesteld door ontwikkelingen in het Midden-Oosten, en weer opgepakt door Biden middels het sluiten van de AUKUS-deal, een militair bondgenootschap tussen Australië, het Verenigd Koninkrijk, en de Verenigde Staten. Dit leidde tot Franse rancune over het uitsluiten van hun belangen in de Indo-Pacifische regio en het geschrapte contract met de Australische regering ter waarde van 56 miljard euro, maar ook tot Europese kopzorgen. Redt de EU het wel in een onstuimige geopolitiek speelveld als de Verenigde Staten zich oriënteren op Azië, weinig overleggen met bondgenoten, terwijl Europa niet beschikt over de benodigde capaciteiten om haar belangen te behartigen?

De door Belarus georkestreerde vluchtelingencrisis aan de grens met Polen werd dan ook een test voor de EU. Gezien de aanhoudende politieke controverse over immigratie in Europa, en de rechtsstatelijke ruzie tussen Warschau en Brussel, leek de Belarussische dictator Loekasjenko het juiste pijnpunt te hebben gevonden om concessies af te dwingen. De Europese rangen bleven echter gesloten en de strenge sancties die aan Belarus werden opgelegd bleken effectief, significante hulp van de Verenigde Staten was niet nodig in dit geval. Maar het hybride offensief was slechts het begin van een langdurig geopolitiek steekspel tussen het Westen en Rusland, wat de benodigde politieke druk veroorzaakte om enkele ingrijpende veranderingen in de trans-Atlantische samenwerking te weeg te brengen.

Oorlog in Oekraïne

150.000 duizend Russische troepen, gestationeerd aan de grenzen van Oost-Europa, en bijkomende eisen van Poetin over een herziening van de Europese veiligheidsarchitectuur vereiste een reactie vanuit de NAVO. President Biden nam hierin het voortouw, zijn initiële acties waren erop gericht om de veelbesproken eenheid in het Westen te bewaren. Zo gaf hij onmiddellijke geruststelling aan landen als Bulgarije en de Baltische Staten door NAVO-troepen in een hogere staat van paraatheid te brengen, Amerikaanse inlichtingen wat betreft Russische plannen openbaar te maken en frequent te communiceren, en de ruimte te laten aan Europese leiders als Scholz en Macron om hun eigen diplomatie met Poetin te bedrijven.

De Russische invasie van Oekraïne leek dan ook een gok van Poetin dat die eensgezindheid uiteen zou vallen als puntje bij paaltje kwam. Vanuit zijn oogpunt leek Biden niet te beschikken over het maatschappelijk draagvlak om een conflict met Rusland aan te gaan met de soevereiniteit van Oekraïne als inzet. Daarnaast was de EU te afhankelijk van Russisch gas en dusdanig terughoudend dat het geen vuist zou maken tegen Rusland. Maar de ontsteltenis over de brute Russische invasie en het heroïsche Oekraïense verzet creëerde de politieke wil om over deze strategische horden te springen. Het resultaat is dat de NAVO, het fundament van de trans-Atlantische samenwerking, weer springlevend is.

Zo is elk Europees land zich ervan bewust geworden dat zij het lot van Oekraïne zouden kunnen delen ware het niet voor de bescherming van de NAVO. Aangezien onzekerheid bestaat over Amerikaanse bereidheid om artikel 5 te honoreren onder een nieuwe president à la Trump, is het niet gek dat Duitsland nu heeft besloten om nu 100 miljard te investeren in haar krijgsmacht. Ook financiert en levert de EU voor het eerst in de geschiedenis, als een heuse geopolitieke actor, militaire middelen aan Oekraïne via het European Peace Facility fonds. Tevens is het opmerkelijk hoe de EU met de bestaande unanimiteitsregel in haar buitenlandbeleid verenigd weet op te treden - met enkele hobbels omtrent de blokkering van SWIFT daargelaten. Hoe nodig is die gekwalificeerde meerderheidsregel in tijden van crisis? En had een lid als Duitsland, voorstander van het afschaffen van het veto, het prettig gevonden als haar belangen op dit belangrijke onderwerp zomaar aan de kant werden gezet zonder de unanimiteitsregel?

Hoe verder?

De Verenigde Staten zullen tevreden zijn dat Europese landen zich nu aansluiten bij de conclusie dat afhankelijkheid van Rusland een strategische zwakte is die geadresseerd moet worden - desnoods tegen een hoge prijs. Daarnaast is het tentoongespreide vermogen van president Biden om via de NAVO en haar partners de kracht van de halve wereldeconomie te bundelen tegen een revisionistische macht geruststellend voor de Verenigde Staten. Wie weet kan dit middel nog van pas komen als afschrikking tegen andere ambitieuze actoren? De VS weet in ieder geval dat het kan leunen op een behoorlijke dosis aan politieke krediet bij haar Europese bondgenoten na het leiderschap van Biden in deze, in aller eerlijkheid, Europese crisis. Dat stelt optimistisch: politiek krediet en de eerder genoemde overkomen punten van frictie zijn namelijk, onder het juiste leiderschap, de benodigde ingrediënten om de verstandhouding tussen de EU en de VS op een toekomstbestendige wijze voort te zetten.

Marnix Middelburg is als correspondent internationale betrekkingen verbonden aan het Montesquieu Instituut.