De vleugels van de adelaar

Interview met Hanco Jürgens, fellow van het Montesquieu Instituut en verbonden aan het Duitsland Instituut

Duitsland, een land waar de ogen altijd op gericht zijn als de internationale betrekkingen veranderen. Of het nu gaat om de vluchtelingencrisis, de Brexit of de verkiezingen in de Verenigde Staten; Duitsland moet regelmatig het voortouw nemen bij het oplossen van problemen. In De vleugels van de adelaar, een boek dat is uitgegeven naar aanleiding van het twintigjarig bestaan van het Duitsland Instituut, wordt de spraakmakende Duitse geschiedenis van de laatste dertig jaar in Europese context onder de loep genomen. Een interview met redacteur Hanco Jürgens, fellow van het Montesquieu Instituut en onderzoeker bij het Duitsland Instituut.

Denk ik aan Duitsland, dan denk ik aan Angela Merkel's "Wir schaffen das". Merkel en haar partij, de Christlich-Demokratische Union (CDU), kregen in eerste instantie veel weerstand tegen deze uitspraak en het kwam indirect de populariteit van de eurosceptische partij Alternative für Deutschland (AfD) ten goede. Wat moet Merkel doen om polarisatie op het gebied van immigratie en integratie tegen te gaan?

"De Duitse samenleving is inderdaad nog steeds sterk gepolariseerd. Niet alleen op rechts. Op dit moment vrezen de autoriteiten voor links geweld tijdens de grote G20 top op 7 juli in Hamburg. Toch lijkt de druk wat van de ketel doordat er niet meer zulke grote aantallen vluchtelingen binnenkomen. De AfD staat er niet goed voor in de peilingen. Ze wordt geplaagd door interne ruzies en ze heeft het tij niet mee nu iedereen zich zorgen maakt om de kapriolen van Trump. Het oude adagium keine Experimente doet het nu goed in Duitsland.

Daarnaast zou je kunnen spreken van het Seehofer-effect. Merkel stond lang onder hoge druk door kritiek uit de eigen gelederen op haar vluchtelingenbeleid. Horst Seehofer, leider van de Beierse zusterpartij, de CSU, voerde fel oppositie vanuit München. Heel opmerkelijk, want de CSU maakt ook deel uit van de regering. In februari hebben Seehofer en Merkel met het oog op de verkiezingen alsnog de handen ineen geslagen. De rust in eigen kamp is weergekeerd. Ook hierdoor komt Merkel sterker naar voren. Maar uiteindelijk is de afname van het aantal vluchtelingen de belangrijkste oorzaak van het afnemen van de polarisatie op rechts."

Heeft Merkel haar koers op het gebied van migratie en vluchtelingen bijgesteld? Wat zijn de consequenties hiervan?

"Merkel is de conservatieve kritiek wel tegemoet gekomen. In eerste instantie heeft ze vooral cosmetische aanpassingen gedaan: sinds augustus vorig jaar heeft ze het inderdaad niet meer over 'Wir schaffen das' en ze is nu ook voor een boerkaverbod. Maar daarmee blijven haar uitgangspunten wel overeind.

De Turkije-deal heeft veel geholpen. Echt nieuw is haar Afrikabeleid. Met de Afrikaanse landen wil zij soortgelijke afspraken maken als die tussen de EU en Turkije, met als doel om in de regio stabiliteit te brengen en ter plekke vluchtelingen op te vangen. Zij geeft daarmee een signaal af over het migratiestandpunt van het CDU. Partijgenoten en Duitse burgers waarderen dat, waarmee de polarisatie verzwakt.

Heel interessant is het om te zien hoe dit ook afstraalt op de Nederlandse politiek. De formatiegesprekken met GroenLinks klapten doordat VVD, CDA en D66 in feite het Afrikabeleid van Merkel steunen, terwijl dat voor GroenLinks een brug te ver was. Daarmee ging de formatie niet alleen over migratie en mensenrechten, maar zeker ook over de positie van Nederland in de EU. Rutte, Buma en Pechtold wilden kennelijk niet al op voorhand afstand nemen van Duits beleid."

Dat er ook grenzen aan Duitslands macht zijn, bleek wel uit de vluchtelingencrisis. Welke consequenties heeft deze crisis gehad voor het politieke landschap?

"Na iedere crisis lijkt Duitsland sterker uit de strijd te komen. Maar de situatie in Oekraïne en de vluchtelingencrisis hebben de Duitsers wel aan het denken gezet. Er zijn ook grenzen aan Duitslands macht. Er komen tegenbewegingen op zoals in Polen en Hongarije die niet zomaar alles voor zoete koek nemen. Bovendien blijft het rommelen aan de Oost- en Zuidgrens van Europa.

Om doelen te bereiken moet Duitsland dus een prominentere rol innemen. Die discussie speelde al op in 2014, maar is actueler dan ooit door Trump en de Brexit. Tijdens de G7-top in mei zag je ook dat Merkel steeds centraal vooraan stond, vaak naast Trump, maar zeker niet achter hem. En Macron begroette eerst Merkel en daarna pas Trump. Het zijn kleine aanwijzingen waaruit je kunt opmaken dat de traditionele rol van Duitsland aan het veranderen is.

Door de vluchtelingencrisis en de situatie in Oekraïne realiseren de Duitsers zich dat onderhandelen en praten alleen, niet altijd de oplossing is voor internationale problemen. Soms is het in het landsbelang om ook macht te tonen in crisissituaties. Kleine stapjes hoor, want zo snel verandert het niet. Je ziet nu al wel dat de Bundeswehr een actievere rol speelt in conflictgebieden. Het zal niet meer zo snel gebeuren dat conflicten als die in Libië alleen door een Frans-Brits partnerschap aangepakt worden."

Tot nu toe is Duitsland een vrij terughoudende grootmacht in het buitenlands beleid van de Europese Unie. In hoeverre is dat een gevolg van de Duitse politiek en samenleving?

"Na de Tweede Wereldoorlog werd de Duitse democratie zo ingericht dat niemand meer op democratische wijze de macht naar zich toe kon trekken. Dat heeft gevolgen voor het binnenlandse beleid, maar zeker ook voor het buitenlandse. De Bondsregering kan bijvoorbeeld niet op eigen houtje het leger inzetten, maar heeft daarvoor toestemming van het parlement nodig.

Ook de deelstaten spelen hun rol. Zij hebben allemaal een eigen ambassade in Brussel. Je zag het ook aan de rol van Beieren tijdens de vluchtelingencrisis. Nu Seehofer en Merkel samen optrekken is haar positie meteen veel sterker. Het Schulzeffect is zeker ook verdampt doordat de kritiek uit München is verstomd.

In de Duitse politiek speelt internationale samenwerking een heel belangrijke rol. Duitsland hecht waarde aan internationale organisaties en aan internationale verdragen, zoals het klimaatakkoord in Parijs. Dat past bij het zelfbeeld van Duitsland als een ‘civiele macht’. Duitse politici zien het bevorderen van internationaal recht en het handhaven van de vrede als een belangrijke verantwoordelijkheid."

Nu het Verenigd Koninkrijk de Europese Unie gaat verlaten, kan Duitsland de unieke kans aangrijpen om de leiding te nemen in de EU. Hoe gaat het land daarop inspelen?

"Dat hangt af van de Brexitonderhandelingen en de nieuwe krachtenverdeling in de EU. Ik geloof niet dat de EU op korte termijn compleet hervormd wordt, want dan moeten de Europese verdragen gewijzigd worden. En dat heeft nogal wat haken en ogen. Merkel heeft er wel over gesproken maar zij weet ook hoe moeilijk dat zal gaan. Er zal dan een nieuw referendum in onder andere Nederland moeten komen en daar zitten weinig politici op te wachten na de slechte afloop in 2005.

Duitsland blijft het probleem houden dat een te machtig optreden kan leiden tot felle tegenreacties. Nu al vinden landen als Polen en Hongarije dat de Duitsers een te vooraanstaande positie hebben in de migratiecrisis. In Griekenland en andere Zuid-Europese landen vindt men dat Merkel een dictaat heeft opgelegd, waardoor alle politieke speelruimte is verdwenen. Daarbij verliezen ze graag uit het oog dat het niet om Duits maar om EU-beleid gaat, hoewel beide hier goed samengaan natuurlijk. Als gevolg van deze lastige positie zal Duitsland niet steeds de boventoon willen voeren in de debatten. Liever zien ze dat anderen in de EU het Duitse beleid verdedigen: Dijsselbloem, of Rutte bijvoorbeeld.

Het is nog maar de vraag welke ideeën van de Franse president Emmanuel Macron concreet worden overgenomen door de volgende bondskanselier. De Duitsers zijn tegen het opkoopprogramma van de Europese Centrale Bank en voor de herverdeling van vluchtelingen, maar dat zijn thema’s die Macron niet hoog op de agenda geeft gezet, hoewel hij er zeker meer oog voor zal hebben dan zijn voorganger. Er moet dus nog veel water door de Rijn, de Seine, de Loire en de Maas lopen voordat de ideeën over de toekomst van de EU worden omgezet in beleid.

Hoe moet Nederland reageren op een eventuele Frans-Duitse as?

"Het lijkt wel of alle alarmbellen klinken in Nederland, maar volgens kan Nederland juist nu een belangrijke rol spelen. Waarschuwen kan wel, maar dan moet Nederland niet stilstaan aan de zijlijn. Je moet altijd alert zijn, maar vooral ook eigen initiatieven blijven inbrengen en niet steeds waarschuwen voor ideeën van anderen. De Britse visie op de EU als een grote handelszone is tot nu toe zeker belangrijk geweest. Des te opvallender dat juist zij vertrekken. Nu al ontstaat er een nieuwe dynamiek waar wij ons toe moeten verhouden. Nederland heeft tot nu toe steeds goede ideeën ingebracht in de EU, en zal dat ook blijven doen.

Natuurlijk worden de contacten tussen Frankrijk en Duitsland nu intensiever. Maar die waren altijd al sterk. Sinds het Élysée-verdrag (getekend in 1963 - red.) houden de Franse president en de Duitse kanselier elkaar op de hoogte van hun standpunten voorafgaand aan internationale regeringsconferenties en zijn er gezamenlijke regeringsconferenties en uitwisselingen van topambtenaren. Dat stond even op een laag pitje, maar als de samenwerking verbetert dan intensifieert ook het onderlinge overleg. Je kunt dus verwachten dat er meer Frans-Duitse initiatieven komen, maar dat wil niet zeggen dat die meteen uitgevoerd worden. De andere lidstaten van de EU moeten ook nog instemmen en die zijn juist nu op hun hoede. Wat dat betreft heeft de kredietcrisis veel veranderd in de EU."

Veel Europese leiders zijn onzeker over de vraag hoe zij met Donald Trump om moeten gaan. Hoe pakt Merkel dat aan?

"Merkel staat open voor contact met Trump, zij hecht grote waarde aan de trans-Atlantische relatie. Maar ze heeft heel duidelijk aangegeven vanuit welk perspectief zij spreekt en voor welke waarden zij staat. Ze heeft hard gewerkt om de leefwereld van Trump te begrijpen en het kamp-Trump in kaart te brengen. Ivanka Trump werd uitgenodigd voor een vrouwentop in Berlijn, met het idee om via Ivanka haar vader te beïnvloeden. Maar Merkels strategie is nog niet succesvol. De laatste G7-top was een tegenvaller. Op reis was Trump even los van zijn partij en kabinet. Hij deed meteen weer oude, bekende uitspraken. Een paar dagen na de G-7 top besloot de VS uit het Klimaatakkoord van Parijs te stappen. Merkel lijkt als reactie daarop haar beleid nog sterker te verdedigen. In Mexico zei ze dat "muren geen migratieproblemen oplossen", een duidelijke sneer naar Trumps beleid.

Het is dus even afwachten wat de grote G20-top op 7 juli in Hamburg gaat opleveren. Ik ben daar niet optimistisch over. Merkel heeft een brede agenda uit te rollen, met name over haar aanpak van de vluchtelingenpolitiek, vrijhandel en het klimaat. Maar Trump is er ook. Hij zal zich in een hoek gedreven voelen, want weinig andere wereldleiders zijn het met hem eens. China is bijvoorbeeld wél voorstander van het klimaatakkoord en intensievere vrijhandel. Daarmee kan Trump alleen komen te staan in het grote gezelschap van wereldleiders. Of dat productief is moet nog blijken. Het kan net zo goed leiden tot een volgend statement van Trump een paar dagen na de top, om nog eens duidelijk te maken waar hij voor staat, bijvoorbeeld over de vrijhandelsverdragen. Het wordt er in ieder geval niet makkelijker op. Spannend zeker, dat wel."