Duitsers zoeken zekerheid, Schulz-effect voorbij

SPD-lijsttrekker Martin Schulz zou alsnog voor spannende verkiezingen in Duitsland zorgen. Maar na drie verloren deelstaatverkiezingen lijkt zijn momentum wel weer voorbij. Merkel staat in de peilingen als vanouds op eenzame hoogte. Verrassend is de comeback van de liberale FDP.

“Duitsers zijn Angstweltmeister”, wereldkampioen bang zijn, zei de gezaghebbende Duitse politicoloog Karl-Rudolf Korte in mei op een bijeenkomst van het Duitsland Instituut in Amsterdam. Daar weet de AfD op in te spelen, zei hij. Maar het zorgt er ook voor dat Duitsers graag kiezen wat ze al kennen: in dit geval “Sicherheitsikone” en “Orientierungsautorität” Angela Merkel. Des te prettiger voor Merkel dat de strijd met CSU-leider Seehofer over het vluchtelingenbeleid - in ieder geval voorlopig - is bijgelegd en ze dezer weken op de ene na de andere internationale top kan schitteren.

Martin Schulz en de SPD

Het leek er eerder dit jaar even op dat SPD-lijsttrekker Martin Schulz het haar alsnog moeilijk ging maken. Hij haalde haar en haar partij daadwerkelijk een aantal keer in de peilingen in. Schulz leek te voorzien in een behoefte: aan een geloofwaardig alternatief voor Merkel en aan een SPD’er die het als vanouds weer opnam voor de onder- en middenklasse. Hij won kiezers terug die zich al lang van de SPD hadden afgekeerd. Maar dat Schulz-effect lijkt nu de SPD drie deelstaatverkiezingen op rij heeft verloren voorbij. De CDU staat weer met ruim 10 procent in de peilingen boven de sociaaldemocraten en meer dan de helft van de kiezers - 51 procent - wil Merkel als kanselier. Slechts 22 procent noemt Schulz.

Dat de SPD in maart in Saarland teleur stelde kon nog aan de populariteit van CDU-minister-president Kramp-Karrenbauer worden geweten. Maar in Sleeswijk-Holstein op 7 mei en vooral in Noordrijn-Westfalen op 14 mei kwam de dreun hard aan. Allebei deelstaten waar de SPD regeerde en de minister-president leverde. Nu voert de CDU daar de coalitiegesprekken.

De dag na de verkiezingen in NRW was eigenlijk de feestelijke presentatie van het SPD-verkiezingsprogramma gepland. Die werd haastig uitgesteld. Erg feestelijk was de stemming sowieso niet, maar het partijbestuur was het ook nog niet eens over de inhoud. Daarmee was de kans op een moment van positieve aandacht verkeken. We hadden het programma inderdaad eerder af moeten hebben, gaf Schulz toe.

Een week later werd het verkiezingsprogramma, dat het partijcongres in juni nog moet goedkeuren, alsnog gepresenteerd. Tenminste, dat deel waar het bestuur het over eens is. Aan de belasting- en pensioenparagrafen wordt nog gesleuteld. Belangrijkste thema’s: sociale rechtvaardigheid en binnenlandse veiligheid. Een probleem voor de SPD is dat veel kiezers zowel economisch beleid als veiligheid bij de CDU in betere handen zien. De CDU komt pas in juli met haar programma, maar Merkel heeft al wel sociale rechtvaardigheid ook een verkiezingsthema voor de CDU genoemd - een bekende truc van de kanselier. Zo trok ze met de Energiewende het thema duurzame energie bij de vorige verkiezingen van de Groenen weg.

Bündnis 90/Die Grünen zakt in de peilingen voor de Bondsdagverkiezingen overigens geheel weg. Ze staat inmiddels op nog maar 7 procent. Dat maakt een linkse coalitie, waar eerder dit jaar nog op werd gehoopt, wel heel erg onwaarschijnlijk.

De liberalen

Verrassend is de comeback van de FDP, die in 2013 uit de Bondsdag werd gestemd. In NRW werden de liberalen onder leiding van Christian Lindner met ruim 12 procent van de stemmen de derde partij. Lindner is ook de lijsttrekker voor de Bondsdagverkiezingen. In de peilingen staat de FDP inmiddels op 9 procent. Dat zou - verrassend! - genoeg zijn voor een tweepartijencoalitie met de CDU, die op 38 procent staat.

In plaats van vier fracties nu heeft de Bondsdag in september waarschijnlijk zes fracties: CDU/CSU, SPD, FDP, Die Linke, Bündnis 90/Die Grünen en AfD. Want hoewel het wegvallen van de vluchtelingencrisis als AfD-thema en de voortdurende interne machtsstrijd de rechts-populisten parten spelen, komen ze straks zo goed als zeker in de Bondsdag. Ze staan in de peilingen nu rond de 8 procent.

Lange tijd leek een voortzetting van de grote coalitie van CDU/CSU en SPD na de Bondsdagverkiezingen de enige reële optie. Dat willen veel kiezers en politici liever niet, al was het alleen al omdat de verbinding van de twee - nog steeds - volkspartijen zo’n kleine oppositie overlaat. In 2013 hadden Linke en Groenen samen nog geen 20 procent van de stemmen en moest de Bondsdag hun bevoegdheden, zoals spreektijd, uitbreiden om de controlefunctie van de oppositie te waarborgen.

Maar de huidige peilingen bieden ook andere coalitiemogelijkheden. Zwart-geel (CDU/CSU en FDP) lijkt mogelijk en er wordt over exotischer varianten gesproken, zoals de Jamaica-coalitie. Zwart-geel-groen, naar de kleuren van de Jamaicaanse vlag - een optie waar nu in Sleeswijk-Holstein over wordt onderhandeld. Niet alleen de Groenen in Sleeswijk-Holstein hopen dat ze daarmee een trend zetten die na de verkiezingen in september navolging vindt.