De EU-aanpak van desinformatie

Toegang tot betrouwbare informatie is het fundament van de rechtsstaat. Daarom vormt de verspreiding van desinformatie op sociale media een urgente uitdaging voor de Europese democratie.

De EU heeft al diverse diplomatieke en juridische maatregelen genomen om desinformatie te bestrijden. In de komende periode wil de nieuwe Europese Commissie deze maatregelen verder uitbreiden. Het is echter cruciaal dat een EU-strategie tegen desinformatie de vrijheid van meningsuiting en het open internet blijft nastreven.

Desinformatie als bedreiging van Europese democratieën

In de afgelopen jaren hebben meerdere EU-landen de negatieve invloed van desinformatie ervaren. In december 2024 heeft het Constitutioneel Hof van Roemenië de uitslag van de eerste ronde van de presidentsverkiezingen ongeldig verklaard, nadat extreemrechtse kandidaat Călin Georgescu, mede door zijn plotse populariteit op TikTok, een onverwachte overwinning behaalde.

Volgens de Roemeense geheime diensten was er sprake van Russische inmenging. Eerder heeft desinformatie ook een prominente rol gespeeld in de Slowaakse verkiezingen van 2023, toen een ‘deepfake’ van Michal Šimečka, de grootste tegenstander van de pro-Russische premier Robert Fico, verscheen op sociale media.

Hoewel er geen consensus bestaat over de daadwerkelijke impact van generatieve AI op de verspreiding van valse of misleidende informatie, blijkt het toch schade te veroorzaken - bijvoorbeeld door het uithollen van het vertrouwen in kwaliteitsmedia.

Op dit moment is er spanning rondom de inmenging van Elon Musk in de Duitse verkiezingen die in februari plaatsvinden. Op zijn platform X ging hij recent in gesprek met AfD-voorzitter Alice Weidel om aan de rechts-nationalistische partij zijn steun te betuigen.

EU-maatregelen tegen desinformatie

De EU voert al een decennium lang beleid rondom desinformatie. Na de Russische annexatie van de Krim in 2014 heeft de Europese Dienst voor extern optreden de East StratCom Task Force (ESCTF) opgericht. Met de lancering van EUvsDisinfo – een database van artikelen en media die valse of vertekende informatie over de EU en haar lidstaten en partners bevat – streeft de ESCTF ernaar lopende desinformatiecampagnes te ontdekken en aan te pakken.

In 2018 ondertekende de Europese Commissie samen met onlineplatforms, adverteerders, factcheckers, en onderzoeks- en maatschappelijke organisaties voor het eerst een praktijkcode inzake desinformatie. De ondertekenaars hebben zich gecommitteerd om maatregelen te nemen op meerdere gebieden, zoals demonetisatie van desinformarie en transparantie over de herkomst van politieke reclame. In 2022 is de code vernieuwd en versterkt.

Naast het toepassen van zelfregulering gebruikt de EU ook wetgeving om verspreiding van desinformatie te beperken, zoals de digitaledienstenverordening (Digital Services Act, DSA) en de AI-verordening.

De plannen van de nieuwe Commissie

De nieuwe Europese Commissie heeft recent aanvullende plannen aangekondigd om de strijd tegen desinformatie op te voeren. In mei 2024 werd bekend dat voorzitter Ursula von der Leyen van plan was om een ‘Europees Democratieschild’ voor te stellen.

In haar toespraak in de plenaire vergadering van het Europese Parlement benadrukt ze de rol van het 'schild' ter bestrijding van buitenlandse manipulatie en inmenging. Het Europees Parlement besloot afgelopen december om een Bijzondere Commissie inzake het Democratieschild in te stellen.

De taken van deze commissie lopen uiteen van het monitoren van de uitvoering van EU-wetgeving en -beleid tot het opleggen van sancties. Hoewel samenwerking van bevoegde autoriteiten en deskundigen zeker een positief effect kan hebben, bestaat er ook een risico dat de EU te ver zou kunnen gaan in het beperken van informatie uit buitenlandse bronnen.

Uit onderzoek blijkt dat de strenge maatregelen tegen Russische propaganda, zoals de EU-sancties tegen Russia Today en Sputnik die aan het begin van de Russische invasie van Oekraïne zijn opgelegd, onafhankelijke oppositie-media in Rusland en Wit-Rusland ook hebben aangetast. Het is daarom belangrijk om de diversiteit aan stemmen op het internet te beschermen.

Daarnaast wil de Commissie de digitale- en mediageletterdheid van EU-burgers versterken. Eerder heeft de EU zich gefocust op ‘debunking’ – de strategie van het ontmaskeren van desinformatie wanneer deze viraal gaat. Nu wil de Commissie de nadruk leggen op ‘prebunking’, waarmee EU-burgers voorgelicht worden voor kwaadwillige actoren en hun tactieken.

Hierbij spelen de onderzoeks- en onderwijsinstituten van de lidstaten een zeer belangrijke rol. Echter komen deze steeds meer onder druk te staan door politieke invloed of bezuinigingen. Deze zorgwekkende ontwikkelingen in meerdere lidstaten kunnen de ambitie van de Commissie beperken.

De Commissie richt zich ook op het creëren van een Europees netwerk van factcheckers voor alle EU-talen. Dit is een heel belangrijk initiatief aangezien steeds meer sociale mediaplatforms met factchecking stoppen. Eerder heeft de Commissie al bijgedragen aan het oprichten van het European Fact-Checking Standards Network (EFCSN). Het is echter essentieel om ervoor te zorgen dat factcheckers onafhankelijk blijven – zowel van sociale mediaplatforms als van autoriteiten van de EU en haar lidstaten.

Tenslotte heeft de Commissie benadrukt dat men zal blijven werken aan effectieve implementatie en handhaving van de bestaande EU-wetgeving. Hierbij zal de EU zich moeten verzetten tegen druk van de Trump-regering die tegen de ‘censuur’ van Amerikaanse sociale mediaplatforms gaat strijden. Dit turbulente geopolitieke klimaat zal het uitdagend maken voor de Commissie om haar agenda op het gebied van desinformatie te blijven uitvoeren.

Het vooruitzicht

Het is prijzenswaardig dat de EU de negatieve invloed van desinformatie op de rechtsstaat steeds serieuzer neemt. Tegelijkertijd moet de Commissie wel de democratische waarden en mensenrechten blijven respecteren.

In het verleden heeft de Commissie al enkele controversiële stappen genomen, zoals het aansporen van sociale mediaplatforms om streng de inhoud te modereren rondom belangrijke politieke gebeurtenissen. Het is daarom cruciaal om een evenwicht te vinden tussen effectieve bestrijding van desinformatie en de bescherming van het levendige publieke debat.

dr. Valentina Golunova is Universitair Docent Digitale Democratie aan de Universiteit Maastricht. Als re:constitution Fellow 2024-2025 voert Valentina onderzoek uit binnen het project ‘The Rule of Law in the Post-Truth Era‘.