Verkiezingen Hessen nieuwe slag voor regering-Merkel

De CDU en de SPD hebben bij de deelstaatverkiezingen in Hessen zondag flink verloren. Het is, na de verkiezingen in Beieren twee weken geleden, een nieuwe slag voor de regering van kanselier Merkel. Zij trekt daar volgens Duitse media nu consequenties uit: ze zou afzien van een nieuwe termijn als partijvoorzitter.

Merkel heeft altijd gezegd dat het kanselierschap en het partijvoorzitterschap door dezelfde persoon moeten worden uitgeoefend. Daarom was het vanzelfsprekend dat ze zich op het CDU-partijcongres, dat begin december in Hamburg plaatsvindt, als voorzitter zou laten herkiezen. Maar maandagmorgen heeft ze op een bestuursvergadering van haar partij gezegd dat ze van haar kandidatuur afziet. Wel wil ze kanselier blijven.

Al vaak is het einde van het tijdperk-Merkel voorspeld. Voorafgaand aan de Bondsdagverkiezingen van vorig jaar schreven Duitse media al over Merkel-Dämmerung en Merkel-moeheid. Met het afzien van een nieuwe termijn als voorzitter kan het congres in december de eerste ronde worden in de strijd om haar opvolging.

Bij de verkiezingen in Hessen verloor de CDU zondag flink en haalde het slechtste resultaat in de deelstaat sinds 1966. Voor die uitslag wordt niet zozeer CDU-minister-president Volker Bouffier verantwoordelijk gehouden, als wel Merkels regering. De helft van de kiezers in Hessen gaf aan de stembusgang aan te grijpen om hun onvrede met de grote coalitie van CDU, CSU en SPD in Berlijn duidelijk te maken.

Maar de CDU is de grootste partij in Hessen gebleven en Bouffier kan, zij het met een minieme meerderheid, zijn coalitie met de Groenen voortzetten. Een regering zonder de christendemocraten in Hessen is daarmee onwaarschijnlijk. Zo leek de schade zondagavond voor de CDU toch beperkt, na peilingen die een dramatischer uitslag voorspelden.

Maar Merkels positie staat al langer onder druk. Vorige maand stemde de CDU-fractie in Berlijn haar vertrouweling Volker Kauder weg als fractievoorzitter, tegen haar uitdrukkelijke wens in. Ze kozen voor de onbekende Ralph Brinkhaus. Het was een teken van ontevredenheid met de kanselier in de fractie en een aantasting van haar autoriteit.

Zelfs Bondsdagvoorzitter en CDU-mastodont Wolfgang Schäuble zei onlangs dat Merkels positie niet langer onomstreden is. En nu de verkiezingen in Hessen voorbij zijn, is de kans groot dat ontevreden CDU’ers weer luider worden. Een nieuwe blamage wil Merkel blijkbaar voor zijn.

Boze SPD’ers

Voor de stabiliteit van Merkels regering is de zoveelste zware klap die de SPD nu moet verwerken misschien nog wel gevaarlijker. Bij de Bondsdagverkiezingen van vorig jaar haalde de SPD het slechtste resultaat ooit: 20,5 procent. Het kostte de partijleiding daarna veel moeite de achterban ervan te overtuigen opnieuw met Merkel te gaan regeren. Sinds de grote coalitie in maart van start is gegaan, hebben de partijen veel strijd met elkaar geleverd, tot groot ongenoegen van de kiezers.

In Beieren werd de SPD op 14 oktober gehalveerd en haalde nog slechts 9,7 procent. In Hessen verloor ze zondag meer dan 10 procent. Steeds luider klinken de stemmen van boze SPD’ers die willen dat de sociaal-democraten uit de regering-Merkel stappen.

SPD-voorzitter Nahles probeerde die ontevredenheid zondagavond te kanaliseren. De toestand van de grote coalitie in Berlijn noemde ze "niet acceptabel". CDU, CSU en SPD moeten snel een plan met goed beleid voor de komende maanden op tafel leggen, zei ze. Als het niet lukt dat beleid uit te voeren, moet de SPD over anderhalf jaar - bij de tussenbalans die de partij bij de coalitieonderhandelingen heeft afgedwongen - beslissen of ze in deze regering wil blijven, aldus Nahles. Met andere woorden: niet nu.

De Groenen

De partijen die profiteren van het verlies van de CDU en de SPD zijn Die Grünen en de Alternative für Deutschland. De rechts-populistische AfD is door de winst in Hessen straks in alle Duitse deelstaatparlementen vertegenwoordigd. De partij haalde vooral veel kiezers bij de CDU weg, maar ook bij de SPD, bleek zondagavond uit peilingen van onderzoeksbureau infratest dimap voor publieke zender ARD.

De Groenen wisten vooral veel teleurgestelde sociaal-democraten naar zich toe te trekken, maar profiteerden eveneens van de onvrede bij veel CDU-stemmers. Ook in Beieren deden de Groenen het twee weken geleden verrassend goed. De partij heeft populaire politici, zowel landelijk als in de deelstaten, is consistent in haar standpunten en maakt zich sterk voor milieu, onderwijs en betaalbare woningen, thema’s die kiezers in Beieren en Hessen volgens de peilingen belangrijk vinden.

In de landelijke peilingen staan de Groenen op rond de 20 procent van de stemmen - boven de SPD die rond de 15 procent schommelt. Daarmee zouden de Groenen nu de tweede partij zijn in Duitsland. Des te meer reden voor de SPD om het in Berlijn niet tot een breuk te laten komen. Dan lijken nieuwe verkiezingen onvermijdelijk en daar heeft geen van de regeringspartijen nu baat bij. CDU, CSU en SPD lijken voorlopig nog tot elkaar veroordeeld.

Marja Verburg is verbonden aan het Duitsland Instituut Amsterdam. www.duitslandinstituut.nl

Deze column stond in De Hofvijver van 29 oktober 2018.