Perspectieven op een nieuwe linkse partij

Tijdens een lezing in Almelo bepleitte Tweede Kamerlid Habtamu de Hoop (PvdA) de oprichting van een nieuwe linkse partij. “De paringsdans die we nu al een tijd aan het opvoeren zijn, heeft lang genoeg geduurd: het is tijd voor een nieuwe politieke partij.” https://groenlinkspvda.nl/nieuws/durven-dromen-habtamu-de-hoop/ Vervolgens omarmde Frans Timmermans, fractievoorzitter van de GroenLinks-PvdA-combinatie in de Tweede Kamer, dat plan in interviews in de Volkskrant en Trouw. Maar is dat genoeg?

Al decennia spreken linkse en progressieve partijen over nauwere samenwerking, van ‘Progressieve Volkspartij' tot het anti-neoliberale platform Keer het Tij, en meestal strandden die initiatieven zodra de PvdA goed in de peilingen stond of deelnam aan de regering. Deze keer is het anders. Al in november 2020 kondigde toenmalig PvdA-leider Lodewijk Asscher aan niet zonder GroenLinks en/of SP te willen regeren. VVD-leider Mark Rutte wilde echter niet ‘met een hele linkse wolk van partijen aan tafel.’ https://nos.nl/collectie/13861/artikel/2395504-pvda-en-groenlinks-willen-samen-formeren-maar-voor-rechtse-gasten-blijft-het-nee Dat leek misschien een poging om de partijen uit elkaar te spelen, maar zijn verzet tegen regeringsdeelname van meer dan één linkse partij zou ook ertoe leiden dat GroenLinks en PvdA zich meer met samenwerkingsperikelen gingen bezighouden – en minder tijd over hadden om hun pijlen te richten op rechts.

Vlak na de voor links desastreuze uitslag van de Tweede Kamerverkiezingen van 2021 verspreidde RoodGroen (een groep leden van GroenLinks en PvdA en een enkele afgehaakte D66’er) een petitie die de partijen opriep de handen ineen te slaan. Jesse Klaver en Asschers opvolger Lilianne Ploumen beloofden samen de onderhandelingen in te gaan en elkaar niet los te laten. Mark Rutte probeerde hen uit elkaar te spelen en leek daarin even te slagen, maar toen puntje bij paaltje kwam hielden de partijen elkaar vast. De VVD ging wederom in zee met CDA, CU en D66. D66 bracht in het regeerakkoord– zeker in retroperspectief – belangrijke progressieve en linkse punten in, maar de VVD had het zo uitonderhandeld dat de gratis kinderopvang pas later in de regeerperiode geïntroduceerd zou worden en blies voor die tijd het kabinet op.

Het PvdA-bestuur vroeg ondertussen een groep wetenschappers (waaronder ondergetekende) een advies te schrijven over linkse samenwerking, dat voorjaar 2022 verscheen. Daarin onderscheiden we verschillende stappen: van noodzakelijke (zoals een taakverdeling en een niet-aanvalsverdrag op links) tot mogelijke en drastische (nieuwe partij of partijfusie). Er moest iets gebeuren aan de afkalving van links, want ‘niks doen is blijven zitten op een ijsschots richting zomer’. https://www.wbs.nl/publicaties/vrolijke-noodzaak-stappenplan-voor-linkse-samenwerking

Sinds de verkiezingen van 2021 nam partijcongres na partijcongres van PvdA en GroenLinks, mede aangejaagd door de campagnemachine van RoodGroen, moties aan ten behoeve van linkse samenwerking. ‘Waar we de afgelopen jaren vooral versplintering hebben gezien in de Tweede Kamer, kiezen wij voor verbinding en samenwerking,’ schreef GroenLinks-voorzitter Katinka Eikelenboom in juli 2023 aan de leden. De partijen vormen inmiddels één fractie in de Eerste en in Tweede Kamer en in het merendeel van de gemeenten doen de partijen komend jaar mee aan de gemeenteraadsverkiezingen met een gezamenlijke lijst.

Dat gaat echter niet zonder slag of stoot. In 2023 voerde een aantal GroenLinksers luidkeels oppositie tegen te nauwe samenwerking met de PvdA omdat zij een verwatering van de eigen idealen vreesde. Binnen de PvdA verenigden critici zich in de groep RoodVooruit, voornamelijk bestaand uit kopstukken uit de jaren negentig, nul en tien zoals Ad Melkert, Hans Spekman en Gerdi Verbeet. Zij vrezen dat de sociaaldemocratische traditie ondersneeuwt in een linkse fusiepartij, omdat de klassieke achterban van arbeiders zich niet met GroenLinks zou kunnen identificeren. Voor- en tegenstanders slaan elkaar om de oren met onderzoeken die aantonen dat er electorale ruimte is voor een sociaaleconomisch linkse en cultureel-progressieve dan wel een sociaaleconomisch linkse en cultureel-conservatieve partij. Sommigen zien meer in een brede oppositiecoalitie van zelfstandige partijen. Op de vraag wat ‘werkt’ tegen de rechtse overmacht is vooralsnog geen eenduidig antwoord.

Dat neemt niet weg dat een nieuwe linkse partij prima de sociaaldemocratische geschiedenis zou kunnen claimen – de PvdA (zelf als fusiepartij opgericht in 1946) heeft immers vooral geclaimd de erfopvolger van de SDAP te zijn. En links heeft een geschiedenis van fusies en samenwerking. https://www.nrc.nl/nieuws/2022/04/17/de-geschiedenis-van-links-is-een-geschiedenis-van-fusies-en-samenwerking-a4114516. De vraag is daarom vooral of GroenLinks die erfenis wíl omarmen, en of PvdA’ers de wat meer activistisch angehauchte geschiedenis van GroenLinks als verwant aan de eigen traditie wíllen zien.

Maar links heeft ook een geschiedenis van ruzies en afsplitsingen. Het is daarom een terechte vraag hoe lang het ‘tegen de versplintering’-argument genoeg bindmiddel kan vormen in een nieuwe partij. De tegengestelde beweging op rechts – versplintering – gaat immers nog steeds gepaard met regeringsdeelname en electorale groei. Als er een linkse fusie of een nieuwe partij komt, is het daarom van groot belang om leden de mogelijkheid te bieden vanuit hun eigen ideologische idioom te putten – bijv. in werkgemeenschappen voor groenen en sociaaldemocraten, zoals protestanten en katholieken binnen de PvdA dat na de Doorbraak van 1946 ook lange tijd deden. En anderzijds is het van belang om te accepteren dat een brede partij vleugels kan hebben, dat niet alle meningen gesmoord worden in kadaverdiscipline binnen de fractie.

Het belangrijkste manco in het samenwerkingsproces lijkt vooral dat de inhoudelijke discussie over het gezamenlijke politieke programma van de twee partijen pas laat op gang kwam – iets waar Jet Bussemaker in 2021 voor waarschuwde. https://www.parool.nl/nederland/oud-pvda-politica-bussemaker-dit-is-het-moment-voor-fusie-op-links~b0d04d17/ Vaak wordt gedacht dat de ideeën van GroenLinks en PvdA zo dicht bij elkaar liggen dat ‘we daar wel uitkomen’: de partijen vullen bijvoorbeeld vaak dezelfde antwoorden in bij de Stemwijzer en stemmen vaak hetzelfde in het parlement. Er zijn ook genoeg historische voorbeelden waaruit blijkt dat rode en groene politiek met elkaar te verzoenen zijn – de PvdA was ‘groen links’ voordat GroenLinks bestond, in de woorden van Merijn Oudenampsen en Noortje Thijssen. https://www.bnnvara.nl/joop/artikelen/de-pvda-was-groen-links-voordat-groenlinks-dat-was En tien jaar geleden sloot Jesse Klavers pleidooi tegen ‘de mythe van het economisme’ al nauw aan bij het binnen en buiten de PvdA zeer warm ontvangen essay Van Waarde. Sociaaldemocratie voor de 21e eeuw van toenmalig Wiardi Beckman Stichting-directeur Monika Sie. https://www.wbs.nl/publicaties/van-waarde

Hoewel de directeuren van de wetenschappelijke bureaus Noortje Thijssen (directeur Wetenschappelijk Bureau GroenLinks) en Tim 'S Jongers (directeur van de Wiardi Beckman Stichting) in 2023 een verdienstelijk stuk produceerden https://wbs.nl/sites/default/files/2023-02/Samen%20onze%20toekomst%20in%20handen%20nemen%20PDF.pdf en hoewel er diverse ledengesprekken in den lande waren om te spreken over de linkse samenwerking, is de discussie over de gezamenlijke ideeën daarna nog maar beperkt gevoerd. Annemarieke Nierop, interim-directeur van de Wiardi Beckman Stichting, riep in een artikel in het Vlaamse blad Sampol dan ook terecht op om die discussie wél te gaan voeren, want: ‘Die innigere samenwerking roept de indringende vraag op of de twee partijen die vaak hetzelfde denken over praktische beleidsmaatregelen, ook op het niveau van idealen en waarden hetzelfde zijn.’ Ze sprak haar hoop uit 'de redelijkheid van een bestuurderspartij te behouden, in combinatie met de ruggengraat om stevig en trots vast te houden aan onze idealen, ook als dat het besturen in de weg zit' – fusie of (onverhoopt) niet. https://www.linkedin.com/posts/annemarieke-nierop-73a079a_pvda-en-groenlinks-samen-of-apart-sampol-activity-7293603834604445696-V2Jj

Nieuwe partij of partijfusie, oppositiecoalitie of schaduwkabinet - uiteindelijk is politiek vooral ideeënstrijd. Daar kunnen de linkse partijen nog wat leren van de deze week overleden Frits Bolkestein: ‘Voor het totstandbrengen van een nieuwe consensus heb je eerst een botsing van meningen, een choc des opinions, nodig. Het gaat er in de politiek om hoe een nieuw gedachtegoed de overhand krijgt boven het oude.’

Frits Bolkestein geciteerd in: Max van Weezel en Leonard Ornstein, Frits Bolkestein. Een liberale vrijbuiter (Amsterdam 1999) p. 159.

Naomi Woltring is onderzoeker bij het Centrum voor Parlementaire Geschiedenis aan de Radboud Universiteit Nijmegen