De geschiedenis als gids voor Europa

Er was eens een slimme ondernemer die auto's liet bouwen en zijn immense kapitaal gebruikte om radicale samenzweringstheorieën te verspreiden. Adolf Hitler was groot fan en vermeldde de wereldberoemde Amerikaanse industrieel in Mein Kampf.

Zijn naam was Henry Ford. In 1916 verklaarde de autofabrikant in gesprek met een journalist van The Chicago Tribune trots dat hij alleen naar de toekomst keek. Ofwel: ‘History is bunk.’ Geschiedenis is flauwekul.

Maar Ford had het helemaal mis. Geschiedenis is een uiterst serieuze zaak. Het verleden is geen dood ding. Het ligt niet veilig achter ons. Geschiedenis leeft.

Europa kwam daar in februari 2022 op hardhandige wijze achter. Met de grootschalige Russische invasie van Oekraïne was Europa’s vakantie van de geschiedenis voorbij, zo werd gezegd. De Duitse Bondskanselier Olaf Scholz sprak in de Bondsdag van een Zeitenwende, een ommezwaai in de geschiedenis.

Maar was dat allemaal wel zo? Was Europa eigenlijk ooit op vakantie geweest? Of hadden de Europeanen zich dat alleen maar ingebeeld? De grote, boze buitenwereld was na het einde van de Koude Oorlog weliswaar voor veel Europeanen een ver-van-mijn-bedshow geworden, maar die wereld draaide al die tijd gewoon door. Aan de rafelranden van Europa bleef het altijd onrustig.

Europa – of meer specifiek de Europese Unie – is nu zoekende in een woelige wereld. Een agressief Rusland, een assertief China, een op z'n zachtst gezegd onvoorspelbaar Amerika en explosieve dossiers in het Midden-Oosten dreigen Europa te reduceren tot speelbal. De toekomst lijkt onzeker.

Kiezers trekken wereldwijd naar politici die inspelen op hun angsten en de veiligheid én duidelijkheid van simpele oplossingen voorspiegelen. Dat zorgt er ook voor dat binnen Europa zelfs zekerheden als de Duitse Brandmauer – het cordon sanitaire rondom radicaal-rechts in de Bondsdag – op losse schroeven komen te staan.

Ondertussen lijken de grote spelers op het wereldtoneel de kaarten opnieuw te willen schudden. Niet alleen de Russische president Vladimir Poetin wil de kaart hertekenen, ook zijn Amerikaanse collega Donald Trump wil dat. Als stoerste jongens van de klas hebben ze het vooral gemunt op kleine – vermeend zwakke – buren als Oekraïne en Groenland.

Het zijn onbehoorlijke en vaak ook onbegrijpelijke eisen en plannen. Maar wie daar toch chocola van wil maken, kan te rade gaan bij de geschiedenis. Dat doen (wannabe) potentaten als Poetin en Trump, en – dichter bij huis – Orbán en Wilders namelijk ook.

De Russische president wil wat hij zelf ‘het Groot Historisch Rusland’ noemt in ere herstellen en op de rode petjes van Trump-aanhangers staat ‘Make America Great Again’. Op bijeenkomsten van radicaal-rechtse Europese politici klinkt – niet bijster origineel – ‘Make Europe Great Again’.

Wat ze allemaal gemeen hebben, is dat ze, in tegenstelling tot Henry Ford, niet vooruitkijken maar juist terug. Ze gaan uit van een geïdealiseerd beeld van het verleden: eenvoudig, stabiel en begrijpelijk. Dat biedt een plek om te schuilen in een ingewikkeld, chaotisch en onoverzichtelijk heden.

Of zoals Vladimir Nabokov ooit schreef: ‘Een mens is altijd thuis in zijn verleden’. Mensen die zich nostalgisch voelen, missen iets dierbaars dat er vroeger wel was. Ze denken terug aan de tijd toen geluk nog heel gewoon was. Nostalgie biedt houvast en daar is grote behoefte aan.

Met een verhaallijn van een verloren paradijs dat zal worden hervonden, adresseren populistische politici nostalgische sentimenten én bieden ze een lonkend toekomstperspectief. Maar daarvoor moet wel eerst een vijand worden overwonnen. De nostalgie is geïnfecteerd met rancune. De trotse natie is iets kwijtgeraakt en dat is afgepakt door ‘de ander’.

Om te weten waar iemand naar toe wil in de toekomst, moet je kijken naar waar iemand vandaan komt. Of beter nog: waar hij vindt dat hij vandaan komt. Vladimir Poetin laat zich leiden door zijn visie op het verleden. Hij neemt zijn lezing letterlijk. Terugkijkend speelden Poetins uitspraken over de historie van Rusland de rol van de kanarie in de kolenmijn. Geschiedenis is dus absoluut geen flauwekul.

Dat biedt kansen voor Europa. Met hun nationale geschiedverhaal laten machthebbers zich in de kaart kijken. Wie hun officiële geschiedenis bestudeert kan alvast verder bladeren. Toegegeven, dat levert geen rooskleurig beeld op. Maar daar kunnen de Europeanen wel naar handelen. Zeker als ze ook in de spiegel kijken.

Want het Europese verhaal is eigenlijk ijzersterk. Na een lange en roerige voorgeschiedenis met oorlog en geweld hebben de Europeanen na de catastrofe Tweede Wereldoorlog zelf een andere afslag genomen. Samenwerking en compromissen brachten welvaart en vrede.

Toegegeven, dat was ook onder Amerikaanse beschermende vleugels, maar het is niet voor niets dat Trump de Europese Unie nu vooral als concurrent ziet. De Europese mindset staat evenwel wereldwijd onder druk, ook binnen Europa zelf. In veel lidstaten kiezen politici in navolging van Poetin en Trump liever voor makkelijke zwart-witverhalen, waarin maar al te vaak ook ‘Brussel’ tot vijand wordt bestempeld.

Kijk, de Europese Unie is absoluut niet perfect. Maar het is wel het beste dat we hebben, zeker in deze onzekere tijden. Want Europa is bepaald niet machteloos op het wereldtoneel. De Europese Unie heeft alles in huis om een partijtje mee te blazen.

Maar dan moeten we wel doorgaan op de ingeslagen weg. Zonder Europese samenwerking wordt Europa pas echt een speelbal van de grote boze buitenwereld. Dat vereist moeilijke keuzes, grote investeringen en – vooral – politieke moed.

En daar ontbreekt het momenteel aan. Kiezers kregen de afgelopen jaren stelselmatig het tegenovergestelde te horen. Politici trekken zich terug achter de nationale dijken. Ze beloven een terugkeer naar een suikerzoete sprookjeswereld – liefst zonder Brusselse bemoeienis – maar het verleden was in werkelijkheid helemaal geen warm thuis.

Europeanen moeten juist zelf ook het volgende hoofdstuk in hun eigen geschiedenis durven schrijven. Want in tegenstelling tot wat populistische praatjesmakers als Henry Fords spirituele opvolger Elon Musk en zijn aanhangers beweren, is de Europese Unie niet het probleem maar de oplossing. Alleen samen staan we in Europa sterk.

Ivo van de Wijdeven is historicus en schrijver van onder meer De macht van het verleden – Geschiedenis als politiek wapen en Alle rafelranden van Europa – De geschiedenis van Europa en zijn buren. Meer info: ivovdw.nl