Kabinetsformatie als te lang durend geheim

Ons kiesstelsel van evenredige vertegenwoordiging noopt tot formatieonderhandelingen na de verkiezingen, en soms duren die wel erg lang. De huidige formatie staat al op de tweede plaats en wie weet wordt het record van 1977 gebroken. En dat ondanks de geheimhouding, die in 1977 deels bepaald minder was.

Na de open debatten voor de verkiezingen op basis van publieke verkiezingsprogramma's, volgde er nu na de verkiezingen een doodse stilte. Er werden stappen of stapjes gezet, problemen afgepeld, coalities en coalitiepartners beproefd, nietszeggende communiqués uitgegeven, loze statements en quotes gedaan, maar vooral bij de laatste formatie is de algemene teneur: stilte. Soms doorbroken door een enkel lek, maar toch, geheimhouding. En een periode van al weer meer dan een half jaar waarin het beleid stilstaat want er wordt onderhandeld en het kabinet is demissionair. Zelfs de lerarensalarissen moesten maar pas op de plaats maken al besloot het kabinet wel om met een aantal militaire missies door te gaan.

Sinds de Tweede Kamer aan zet is bij de formatie van een nieuw kabinet (sinds 2012, en nu dus voor de tweede keer), is de openbaarheid bepaald afgenomen. Dat kon toch niet de bedoeling zijn geweest van de initiatiefnemers tot de huidige formatieregels, D66? Of toch wel, want D66 doet gewoon mee.

Maar die maandenlange geheimzinnigheid, het regeerakkoord straks dat als een duveltje uit een doosje komt, waarvan niemand weet wat het draagvlak is en of en hoe de samenleving, de sociale partners, de gemeenten, de zorgorganisaties en vele andere er mee uit de voeten kunnen, doen wel erg regentesk en wereldvreemd aan. Zou het regeerakkoord ook de meerderheid van de kiezersvoorkeuren reflecteren, of eerder een allegaartje van minderheidsopvattingen van ieder van de vier partijen? Het kan niet anders, zeggen we dan. Natuurlijk kan het anders. En het gebeurt op veel plaatsen in de wereld anders.

De democratie een paar maanden dicht doen omdat de winkel aan het beleidsplan werkt, is toch niet meer van deze tijd. Beleid vastleggen in een regeerakkoord waarvoor mogelijk niet echt een meerderheid is maar dat een van de coalitiepartners heeft afgedwongen, is toch ook achterhaald. Beleid dichttimmeren na de afgelopen vier jaren van betrekkelijk open sluiten van akkoorden met maatschappelijke sectoren en met oppositiepartijen, lijkt echt als een achteruitgang, vooral met de aanstaande zeer krappe meerderheid van 76 zetels. Natuurlijk is een zeker bestendig sociaal en economisch en milieu en onderwijs en innovatie beleid wel verstandig, want anders weet niemand meer waar die aan toe is. Maar om nu op alle fronten vast te leggen hoe en wat en wat niet, zonder dat ook aan een open debat met de samenleving en een open stemming in het parlement over te laten, uitonderhandeld in geheime onderhandelingen na ingewikkelde ruilingen, zouden we niet meer moeten doen. De wijzigingen in de formatie sinds 2012, namelijk dat het voortouw bij de Tweede Kamer is komen te liggen, heeft het formatieproces er zelf niet minder archaïsch en besloten op gemaakt.

Gelukkig hebben we een staatscommissie die over het parlementair stelsel studeert. Een actueel thema zou kunnen zijn om toch met nadere regels over de formatie te komen. We zouden kunnen studeren op het stellen van een termijn bij een formatie, of het maximeren van de zittingsduur van een demissionair kabinet, of het toekennen van bonuszetels aan regeringsdeelnemers als het nieuwe kabinet binnen drie maanden na de verkiezingen zich heeft geconstitueerd. Die bonus van bijv 10% zou dan worden ingeleverd door alle overige partijen. Iets minder evenredig, maar wel stabiel, en nopend tot coalitievorming in snelheid en op hoofdlijnen. Alles beter dan vele maanden van geheime onderhandelingen waarmee de toekomst van vier jaren wordt dichtgetimmerd; zou niet bij evenredige vertegenwoordiging moeten horen dat ook nog gedurende de vier jaren het parlement mee kan denken. Is dat niet veel beter dan dat we na een lange en geheime formatie de discussie sluiten en pas weer het debat openen bij de campagne voor de volgende verkiezingen?