N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.
Een korte Grondwet als houvast voor de samenleving
Een korte kernachtige Grondwet moet weer het houvast bieden dat de samenleving nu ontbeert. Na 1848 en 1917 is de tijd binnenkort rijp voor vernieuwingen, met verkiezingen in twee rondes en een direct gekozen Eerste Kamer. Daarvoor pleit Paul Scholten in zijn vorig jaar verschenen 'Schets van een Korte Grondwet voor het Koninkrijk der Nederlanden'. Careljan Rotteveel Mansveld sprak er met Scholten - oud-burgemeester van onder andere Arnhem (1989 -2001) over: wat waren zijn motieven, hoe ging hij te werk en heeft hij ook reacties gekregen?
De timing kon niet beter. Of zoals Paul Scholten zelf zegt: ‘De tijd is rijp voor een verkorting van de Grondwet tot haar essentie. Zoiets brengt haar weer binnen bereik van de bevolking en dat lijkt nodig. Niemand leest de Grondwet, niemand kent de Grondwet, terwijl de inhoud een ieder zo aangaat.’ Nu bovendien het staatsbestel steeds moeizamer functioneert en het respect voor politici afneemt, lijken enkele wezenlijke aanpassingen volgens Paul Scholten onvermijdelijk.
Scholten refereert ook aan onderzoek van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) uit 2015: meer democratie, minder politiek gedoe, zo omschreef het SCP de huidige houding van de bevolking. Met 30 jaar burgemeesterservaring en voortdurende belangstelling voor het Nederlands bestuur wil Scholten zonder ook maar enigszins de pretentie te hebben van een op dit gebied deskundige wetgevingsjurist, de discussie over de toekomst van ons staatsbestel met deze schets bevorderen.
Scholten heeft oprechte zorg. De recente instelling van de Staatscommissie Parlementair Stelsel onder het voorzitterschap van oud-minister Johan Remkes geeft hem 'voorzichtige hoop'. De Commissie moet een advies uitbrengen over de noodzaak van veranderingen in het parlementaire stelsel en de parlementaire democratie. Met andere woorden is ons parlementair stelsel nog wel bij de tijd?
Korte Grondwet als nieuw houvast
Paul Scholten zoekt naar een nieuw gezamenlijk houvast voor onze Nederlandse samenleving nu nog maar een gering deel lid is van een kerk, een vakbond of politieke partij en de samenleving zo sterk versplinterd is en de behoefte daaraan wel latent lijkt. Als zo’n houvast denkt hij aan een korte Grondwet, waar alleen de essentie van de Nederlandse staatbestel in staat en die iedereen kan kennen. Met 25 in plaats van 142 artikelen moet dat mogelijk zijn. De inhoud: Grondrechten (en plichten) en alleen de hoofdlijnen van onze staatsinrichting.
Maar zo'n verkorting is dus nog geen inhoudelijke vernieuwing. Nu onze parlementaire democratie inderdaad zo moeizaam functioneert is dat eveneens aan de orde, zoals ook uit de brief van de beide Kamervoorzitters van 14 juli 2016 aan de regering blijkt en waaruit de instelling van genoemde Staatscommissie voortvloeide. Staten-Generaal en regering willen dat ons staatsbestel toekomstbestendig wordt. Dat is het kennelijk nu in hun ogen niet. Er is dus werk aan de winkel.
1848, 1917... 2019?
Paul Scholten blikt eerst terug: ‘Grote vernieuwingen van ons staatsbestel vonden eigenlijk alleen maar plaats wanneer de (staatkundige) nood hoog is. Dat was in 1848 toen er in heel Europa van revolutie en opstand sprake was maar in ons land net niet: de Nederlandse koning koos op het laatste moment eieren voor zijn geld door de ministeriele verantwoordelijkheid voor zijn daden te accepteren. In 1917 dreigde revolutie die uit het Oosten aan kwam rollen. Met de invoering van eerst het algemeen mannen- en in 1922 van het vrouwenkiesrecht werd Nederland geapaiseerd. Nu – na 100 jaar – staat de vreedzame samenleving opnieuw voor een grote uitdaging: populisme, versplintering, verharding, terroristische dreiging. Het overheidsbestuur krijgt van alle kanten kritiek. Klassieke uitvoeringstaken zoals defensie, de belastinginning, de zorg, etc. staan fors onder druk. Het vertrouwen van de bevolking in de overheid is ver te zoeken. Is ons staatsbestel daar nog tegen bestand? Moet er niet nú een plan gemaakt worden voor de aanpassingen die bijvoorbeeld in 2019 echt onvermijdelijk zullen zijn? Zijn we anders straks niet te laat?’
Paul Scholten stond als burgemeester dicht bij de burgers en constateerde aan de ene kant betrokkenheid bij het openbaar bestuur maar ook frustratie over het functioneren daarvan. Ook na zijn pensionering bleef hij belangstelling houden voor een goede balans tussen bevolking en haar bestuur. Vandaar dat hij op eigen initiatief de uitdaging aanging een korte en vernieuwde Grondwet te schetsen die dichter bij de burger staat.
De essentie in 25 artikelen
Hoe pakte hij dat aan? Met de paplepel heeft hij – telg uit een juristen-familie – het er van vader op zoon ingegoten gekregen: hoofdzaken scheiden van bijzaken. Scholten: ‘Ik nam een exemplaar van de Grondwet en een potlood en schrapte alle artikelen, die mijns inziens voor een aansprekende, moderne Nederlandse Grondwet niet noodzakelijk zijn. Wat resteerde heb ik herschikt in 25 artikelen, in een zo overzichtelijk mogelijke opzet. Natuurlijk zullen daarin nog allerlei verbeteringen moeten worden aangebracht – ik vraag dan ook om suggesties. Ik ontdekte bijvoorbeeld al gauw dat ik per ongeluk het recht van amendement er niet in had opgenomen, wat wel had moeten gebeuren. Maar ik heb met de gekozen opzet wel willen laten zien dat een eenvoudige en transparante aanpak mogelijk is. Daar gaat het in eerste instantie om.’ Over hoe het nu verder moet met de zaken die uit de Grondwet verdwenen zijn is hij duidelijk: ‘overhevelen naar de gewone wet'.
Verkiezingen in twee rondes
Scholten heeft tegelijkertijd een aantal vernieuwingen ingebracht: ‘Het ontbreken van enkele grote partijen en te veel kleine en zeer kleine fracties maken het regeren van het land te moeizaam. Het parlement is meestal niet sterk genoeg meer om een vuist te kunnen maken. De kracht van het parlement – en daarmee van de democratie – moet daarom worden versterkt. Maar ook de regering kan niet meer steunen op stevige meerderheden van een beperkt aantal grotere fracties om slagvaardig te kunnen opereren. Ook dat klemt. Scholten: “Daarom stel ik Kamerverkiezingen in twee rondes voor: de eerste ronde waar alle politieke partijen aan mee kunnen doen, en twee weken later de tweede ronde met alleen maar de zes partijen die in de eerste ronde de meeste stemmen kregen.’
Te kleine partijen zullen uit het parlement verdwijnen. Is dat een verlies? Scholten: ‘Altijd wel enigszins, al hebben ze nauwelijks enige spreektijd in de Kamer. Maar met de moderne (sociale) media is er minstens een zo belangrijk middel van meningsuiting en politiek bereik als in het 'grand-theatre' op het Binnenhof. Hun invloed op grotere partijen zal juist vanwege die tweede ronde blijven. Zij hebben hun stemmen in die tweede ronde te zeer nodig. Maar bestuurbaarheid stelt nu eenmaal zijn onverbiddelijke eisen,' aldus de dertig jaar ervaren voorzitter van vele gemeenteraden. Overigens wil hij om andere redenen fractie-afsplitsing verbieden behalve als iemand met voorkeurstemmen is verkozen.
De Eerste Kamer
De Eerste Kamer gaat net als de Tweede Kamer direct gekozen worden als het aan Paul Scholten ligt: ‘maar ik wil wel de regionale gedachte die aan de indirecte verkiezingen ten grondslag lag, handhaven. Een oplossing is mogelijk in het Duitse systeem te vinden: twee stemmen voor elke kiezer: een voor een landelijke en een voor een regionale kandidaat, die de kiezers kunnen kennen.’
Constitutionele toetsing
Artikel 20.1 van Scholtens Grondwet meldt: ‘Er is een Constitutioneel Hof’. Hij wil het daarmee mogelijk maken dat de rechter verdragen, wetten of andere algemene regels kan toetsen aan de Grondwet. Bovendien zou dit Hof ook een rol moeten spelen bij de beoordeling of partijen of groeperingen antidemocratisch zijn. Scholten hierover: ‘Elke macht – ook die van een parlement – heeft een tegenmacht nodig wanner zij over de schreef gaat. Ook dat behoort bij democratie. De oud-president van de Hoge Raad
Geert Corstens sprak mij er op aan. Op zich is deze ook een groot voorstander van toetsing maar vroeg zich wel af waarom je daar een apart Hof voor zou moeten optuigen. Misschien dat het inderdaad beter is het binnen de huidige rechtspraak te houden, en dat er bijvoorbeeld binnen de Hoge Raad een aparte Constitutionele Kamer moet komen.’
Staatkundige moed
Bij de tot nu toe binnengekomen reacties kwam de vraag op of deze opzet, inclusief genoemde vernieuwingen ook politiek haalbaar zou zijn. Die vraag is volgens Scholten terecht: 'een grote Grondwetsherziening is in Nederland met zijn tweederde meerderheidseis niet haalbaar, tenzij ..'
Hij doelt op zijn constatering van de geslaagde aanpassingen van 1848 en 1917. ‘Wanneer de spanning in de samenleving oploopt – zo heeft Nederland in het verleden laten zien - , kan het net op tijd de bakens verzetten. De vraag is alleen wanneer het weer zover is. Het is in ieder geval wijs nu zo'n aanpassingsplan te maken, zodat we straks niet te laat zijn. En zelfs zonder oplopende spanning kan de zaak vastlopen wanneer alleen al een kabinetsformatie niet tot het gewenste resultaat leidt of een minderheidskabinet te weinig verandering te weeg kan brengen en nieuwe verkiezingen weinig zullen uithalen.’
Herzieningsvoorstellen van de Grondwet zullen wel van dien aard moeten zijn, dat het vertrouwen van de bevolking in haar bestuur weer kan terugkeren. Daar komt het in de kern op aan. De Staatscommissie Remkes zal daarom niet met kleine aanpassinkjes kunnen volstaan. ‘Ze zal staatkundige moed moeten tonen', zo besluit een oprecht bezorgde Scholten.
De Schets van een Korte Grondwet voor het Koninkrijk der Nederlanden is verkrijgbaar bij de boekhandel of wel te bestellen bij de uitgever:
De Schets zal worden gebruikt bij een update van denederlandsegrondwet.nl die de komende maanden zal worden uitgevoerd.