Wordt de PVV een ledenpartij?

Bananenschillen liggen her en der in Den Haag en soms ook bij de PVV om de hoek. Zo vormt de Wet op de politieke partijen (Wpp) een glibberige kwestie.

Het onlangs door de Raad van State beoordeelde wetsontwerp voorziet in een nog op te richten ‘Autoriteit politieke partijen’, die onder andere toeziet op de financiering en ‘transparantie’ van partijen en de bekostiging van partijadvertenties op internet. De Autoriteit kan partijen een dwangsom opleggen. De Hoge Raad kan (artikel 86 van de wet) partijen verbieden, indien ze ‘grondbeginselen van de democratische rechtstaat ondermijnen’.

De Wpp beoogt ‘een weerbare democratie’ en dat kan een methode zijn om protestpartijen als de Partij voor de Vrijheid (PVV) in te snoeren. Weerbare democratie veronderstelt immers dat partijen stevig democratisch georganiseerd moeten zijn en dat is de PVV niet.

Artikel 10 van de Wpp stelt dat het doel van politieke verenigingen is ‘inwoners van Nederland te stimuleren om kennis te nemen van politieke besluitvorming en te participeren in de totstandkoming daarvan’.

Artikel 11 voegt daaraan toe dat partijen ‘transparant’ moeten zijn over de kandidaatstelling bij verkiezingen en over de manier waarop partijbestuursleden worden benoemd. Kan de PVV aan de artikelen 10 en 11 voldoen? De partij heeft maar één lid en dat is lijsttrekker Geert Wilders. (Formeel zijn er twee leden, namelijk Wilders en de Vrienden van de PVV, een stichting met Wilders als enig lid.)

De linkse oppositiepartijen schilderen de PVV graag af als een dictatoriale club, omdat niemand als partijlid kan toetreden. Geert Wilders bepaalt de partijprogramma’s en de kandidatenlijsten. Zijn transparantie bestaat eruit dat hij het programma en de lijst op social media bekendmaakt en daarmee basta.

Het Hoofdlijnenakkoord van PVV, VVD, NSC en BBB van 16 mei besteedt veel woorden aan vernieuwing van het kiesstelsel, maar rept met geen woord over de Wpp. Ook het Regeringsprogram van 13 september gaat er met een bocht omheen. Hoop, lef en trots? Zeg maar gerust dat de Wpp een open zenuw is in deze coalitie.

Minister van Binnenlandse Zaken Judith Uitermark (NSC) zal, liefst nog eind 2024 maar waarschijnlijk begin 2025, een nieuwe versie van het wetsontwerp indienen. Het eerdere ontwerp kwam in 2019 van D66-minister Kajsa Ollongren. Ervan uitgaande dat NSC niet zit te wachten op een kabinetsbreuk, zal Uitermark in de nieuwe versie van de Wpp geen voorwaarden formuleren waarover de PVV struikelt.

De minister weet dat Wilders zich niet door haar laat koeioneren. Bovendien was Nederland – anders dan Duitsland - altijd wars van strenge gedragsregels voor politieke partijen en al helemaal op het punt van ledenadministratie. Het idee was steeds dat partijen en kiezers dat zelf prima kunnen regelen.

De trend in West-Europa is echter dat er steeds meer regels komen voor politieke partijen. Ontvangen zij misschien geld uit Rusland of China? De internationale politiek is tegenwoordig een slagveld tussen democratieën en autocratieën. Dat brengt menigeen tot de gedachte dat partijen een kwetsbare plek vormen in het staatsbestel. Een ‘weerbare democratie’ kan moeilijk draaien op politieke partijen die worden gerund als een eenmanszaakje.

Toch dwingt de voorlopige versie van het wetsvoorstel Wilders niet om zijn PVV pardoes open te gooien. Dat zou ook moeilijk voor hem zijn. Zijn achterban is relatief laag opgeleid en waarschijnlijk alleen op X actief.¹

De PVV-kiezers zullen zich niet massaal aanmelden om voortaan als actieve PVV’ers hun vrije zaterdagen op lokale, provinciale en landelijke partijbijeenkomsten te slijten. Ze gaan liever naar de markt in Spijkenisse of Sint-Willebrord om te juichen als Wilders daar campagne komt voeren. Dat is ook democratisch, toch?

De kans is reëel dat honderden linkse critici zich wél aanmelden, zodra Wilders een ledenadministratie opent. De activisten zouden zich in een getelefoneerde aanval als PVV’ers aanmelden in een poging het eerste partijcongres te domineren, Wilders als partijleider af te fakkelen en de partij van zijn electorale kracht te beroven.

Dan ontaardt de veelbezongen ‘weerbare democratie’ in misbruik van democratische procedures om de grootste regeringspartij te kapen. Minister Uitermark wil dat uiteraard niet op haar geweten hebben. Hoogst onwaarschijnlijk dat zij in haar wetsontwerp zal hameren op open ledenorganisatie van politieke partijen. In het advies op de wet dringt de Raad van State daar evenmin op aan.

Komt de minister met een voor Wilders acceptabel wetsvoorstel, dan blijft het toch nog spannend. Want daarna volgt de parlementaire behandeling. In ieder geval D66 zal met amendementen komen om de PVV in een ‘intern democratisch’ gareel te dwingen. Die pogingen zijn kansloos, behalve als (individuele) Kamerleden van NSC, VVD of – minder waarschijnlijk - BBB met links meestemmen. Op dat moment valt het kabinet, want reken maar dat deze gang van zaken voor Wilders een casus belli zal zijn.

Aan de andere kant heeft Wilders belang bij openheid en uitbouw van zijn partij. Hij zou bij voorbeeld kunnen beginnen door de 36 PVV-Kamerleden een partijkaart aan te bieden. Later komen dan ook Statenleden en gemeenteraadsleden hiervoor in aanmerking. Zo kan Wilders voldoen aan de Wpp en - bij duizend PVV-leden - recht op overheidssubsidie verwerven.

Door géén leden toe te laten, laat hij momenteel elk jaar een bedrag van zo’n twee miljoen euro liggen. Met dat bedrag zou hij in – laten we zeggen - Venlo of Loosduinen een fraai partijkantoor plus een PVV-wetenschappelijk bureau (‘Hans Jansen Instituut’) kunnen financieren.

Bij de huidige PVV is het armoe troef. De verkiezingscampagnes draaien op X en kosten bijna niks. Maar bij gebrek aan een partijorganisatie, verloopt de rekrutering van volksvertegenwoordigers en bestuurders gebrekkig. Te weinig kandidaten, te veel dubbelfuncties, povere bestuurlijke ervaring.

Interne democratie is ook een eis van toekomstige regeringspartners om een premierschap van Wilders te slikken. Als de PVV-leider op de lange termijn iets wil veranderen, moet hij die belangrijke drempel nemen. Het kabinet-Schoof is min of meer Wilders’ generale repetitie voor een kabinet met hemzelf als premier. En dus moet de PVV zich openen en democratiseren. Het moet een gewone partij worden.

De Tweede Kamerverkiezingen van 2023 bewezen dat Wilders ook zonder ledenpartij de grootste kon worden, maar de daaropvolgende formatie toonde aan dat hij zonder die ledenorganisatie kan fluiten naar het Torentje. Ongetwijfeld denkt Wilders hierover na en spreekt hij hierover met zijn grote Hongaarse vriend Victor Orban. Hoe gaat dat bij jouw Fidesz, Victor?

Wilders staat onder tijdsdruk. Hij moet zijn PVV openstellen, liefst vóórdat Uitermark een bijgewerkt ontwerp Wpp bij de Kamer indient. Anders moet hij reageren op voldongen feiten en dat is niet zijn stijl. Het is zíjn PVV, dus moet hij als eerste handelen. Het initiatief naar openheid moet bij hem liggen. Anders zullen zijn kiezers denken dat Wilders zich een Wpp door de strot laat duwen en valt hij van zijn voetstuk.

Wilders laat zich niet door Uitermark of haar partijleider Pieter Omtzigt de les lezen over de gang van zaken in de PVV. Tijdens het debat over de Regeringsverklaring leidde dat al tot een scherpe uitval van Wilders naar Omtzigt: ‘Waar bemoei jij je mee?!’ Sindsdien weet NSC-minister Uitermark dat ze de zaak niet op de spits moet drijven.

De oppositie grijpt naar de Wpp als een democratisch toelatingsexamen voor Wilders. Dat is om de ‘weerbare democratie’ te dienen, maar ook om de PVV-leider te jennen en het kabinet te ondermijnen.

D66 probeerde het al in oktober bij de parlementaire begrotingsbehandeling Binnenlandse Zaken. D66’er Joost Sneller kwam met een motie om ‘minimale eisen’ te stellen aan interne partijdemocratie. Minister Uitermark schoof dit voor zich uit. De NSC-fractie stemde tegen de motie, maar vooral om het kruit droog te houden. D66 kreeg slechts de steun van GroenLinks-PvdA, Partij voor de Dieren, Volt, ChristenUnie en CDA. Motie verworpen, maar de onmin hierover tussen de coalitiepartijen PVV en NSC bleef voelbaar.

Het wetsvoorstel is ook nogal tegenstrijdig. Partijen krijgen geen open ledenorganisatie opgelegd, behalve als ze voor subsidie in aanmerking willen komen. Dan moeten ze opeens wél een intern democratische vereniging met leden zijn.

De PVV voldoet straks aan alle wettelijk ‘weerbare democratie’-criteria. Je hoort althans Wilders niet meer ageren tegen ‘het nepparlement’. De artikelen 10 (inwoners stimuleren tot politieke betrokkenheid) en 11 (transparantie over kandidaatstelling) stellen geen bikkelharde criteria, dus daar kan de PVV niet of nauwelijks door worden gehinderd. Toch krijgt de PVV geen subsidie, want daarvoor geldt nog steeds dat minstens duizend partijleden ‘vergader- en stemrecht’ moeten hebben en partijcontributie moeten betalen. Dat wringt nogal.

De Groningse partijdeskundige Prof. Gerrit Voerman heeft erop gewezen dat partijen als ledenorganisaties langzamerhand een anachronisme worden. Vroeger werd in rokerige vergaderzaaltjes partijpolitiek bedreven. Tegenwoordig nemen social media de partijscene over. De laatste verkiezingen lieten in ieder geval zien dat twee miljoen kiezers meer vertrouwen hebben in Wilders zelf dan dat ze hunkeren naar democratisering van zijn partij.

Tegelijkertijd snapt iedereen in Den Haag dat Wilders vroeg of laat zijn partij zal openen en dat hij alleen nog zoekt naar het geschikte moment. Hij heeft geen andere keus dan zijn eenmanspartij uit te bouwen tot een ledenorganisatie.

Om bruikbare volksvertegenwoordigers en bestuurders te rekruteren, te trainen en te testen, is een democratisch georganiseerde partij onontbeerlijk. Als hij wil dat de PVV beklijft, dan biedt die Wpp een mooie aanleiding om de Partij voor de Vrijheid te openen.

Eric Vrijsen was van 1994 tot 2024 politiekredacteur van weekblad EW.

• 1) 

  Onder PVV-kiezers is het aantal laagopgeleiden anderhalf keer groter en het aantal hoogopgeleiden bijna de helft kleiner dan het electoraal gemiddelde. Zie Ipsos Kiezersonderzoek 2023 pag. 15 “Kiezersprofielen”