Is Polen de rijzende ster binnen de EU?

“Er is een nieuw Europa, een Europa dat zich herinnert wat Russisch communisme was. En Polen is de leider van dit nieuwe Europa.” Aldus de Poolse premier Mateusz Morawiecki tijdens zijn bezoek aan de Verenigde Staten begin april 2023. Volgens de Poolse premier heeft het oude Europa gefaald omdat zij geloofde in nauwere banden met Rusland. Met het uitbreken van de oorlog in Oekraïne lijkt het machtsevenwicht in Europa steeds meer te verschuiven richting Oost-Europa. Vooral Polen lijkt steeds meer macht te krijgen. Klopt het dat de macht van Polen in de Europese Unie groeit?

In tegenstelling tot zijn Franse collega Emmanuel Macron probeerde Morawiecki juist de banden met de Verenigde Staten te benadrukken. Enkele dagen voor het bezoek van Morawiecki had Macron uitgesproken dat Europa geen volgeling moet worden van de Verenigde Staten. Macron benadrukte vooral de 'strategische autonomie' van Europa. Hiermee doelt Macron op een onafhankelijk en zelfredzaam Europa dat haar eigen burgers kan beschermen. Morawiecki, daarentegen, houdt de banden met de Verenigde Staten liever warm. “Strategisch partnerschap in plaats van strategische autonomie,” zei Morawiecki tijdens zijn bezoek aan Washington.

Dat oude Europa waar Morawiecki op doelde, heeft niet dezelfde angst voor de Russische dreiging als Polen. De West-Europese lidstaten delen immers niet dezelfde geschiedenis als de Oost-Europese lidstaten. Polen kent een lange geschiedenis van dreiging en occupatie vanuit zowel het oosten als het westen. Dit heeft ervoor gezorgd dat niet alleen de relatie met Rusland op gespannen voet staat, maar ook de relatie met Duitsland. Opvallend is dat de regering van Polen in het najaar van 2022 een schadevergoeding van 1,3 biljoen euro vroeg aan de Duitsers voor de invasie en bezetting van nazi-Duitsland ten tijde van de Tweede Wereldoorlog.

Op 24 februari 2022, toen Rusland de grens met Oekraïne overstak, bleek de angst voor Rusland toch reëler dan de Westerse lidstaten dachten. De leiders van het 'oude Europa' kregen de kritiek niet snel en duidelijk genoeg te reageren. Terwijl Frankrijk en Duitsland nog niet klaar waren voor een tegenreactie handelden de landen in het oosten, zoals Polen, vrij direct. Al snel sprak Polen zijn steun uit voor Oekraïne. Polen speelt een belangrijke en prominente rol in de hulp voor Oekraïne. Via Polen worden onder meer wapens en hulpgoederen geleverd aan Oekraïne. Ook neemt Polen veel Oekraïense vluchtelingen op. Polen is daarmee een frontlijnstaat geworden en wordt vaak gehoord op het gebied van veiligheid en defensie in Europa.

De Poolse rechtsstaat staat echter al lange tijd onder druk. De Poolse regering probeert al lange tijd meer macht naar zich toe te trekken. Onafhankelijke rechters die zich hiertegen uitspreken, worden gestraft. Daarnaast oordeelde het Poolse Grondwettelijke Hof in 2021 dat de Poolse wetgeving zwaarder weegt dan het Europees recht. Dit gaat in tegen de kernafspraken van de EU. Doordat de Poolse rechtsstaat onder druk staat, loopt het land verschillende EU-subsidies en coronaherstelgelden mis. In januari 2023 maakte het Poolse parlement bekend akkoord te gaan met de benodigde hervormingen voor EU-geld. Toch daagde de Europese Commissie het Poolse parlement niet veel later voor het Europese Hof van Justitie.

Tegelijkertijd hapert de motor in het oude Europa. Vooral de Frans-Duitse as zit in zwaar weer. De twee landen kunnen elkaar niet altijd vinden in elkaars ideeën en beleid. Zo streeft Frankrijk naar meer autonomie ten opzichte van de Verenigde Staten maar wil Duitsland deze banden juist behouden omwille van de handels- en defensiebelangen. Daarnaast zijn Parijs en Berlijn het niet volledig eens over defensieuitgaven en vindt Frankrijk dat het niet genoeg wordt betrokken bij grote beslissingen genomen door Duitsland. De landen lijken steeds minder met elkaar op te trekken en zoeken vaak sneller steun bij andere lidstaten. Een recent voorbeeld zijn de individuele bezoeken aan China. In november 2022 bezocht de Duitse bondskanselier Olaf Scholz de Chinese president Xi Jinping zonder zijn Franse compagnon Macron. In april 2023 reisde Macron af naar China voor een ontmoeting met Xi. Macron werd daarbij vergezeld door de voorzitter van de Europese Commissie Ursula von der Leyen.

De kans dat Polen echter een prominente rol gaat spelen binnen de EU lijkt onwaarschijnlijk. Waarschijnlijk zullen ze enkel op het gebied van defensie en veiligheid een belangrijke rol spelen, maar dit is meer NAVO- dan EU-gerelateerd. De nieuwe machtspositie van Polen is nu vooral gebaseerd op geopolitieke macht. Dat Polen nu meer macht lijken te hebben op militair gebied betekent niet dat zij ook het hoogste woord zullen voeren in de EU over onderwerpen als interne markt, milieu, economie en migratie. De macht van Brussel is niet gebaseerd op wie geopolitiek en op vlak van defensie het sterkst is. Het stemgewicht in de Raad is gebaseerd op het demografisch gewicht van lidstaten. Polen is met bijna 40 miljoen inwoners een pak kleiner dan de ruim 80 miljoen inwoners van Duitsland. Ook de economie speelt een belangrijke rol voor het stemgewicht. Hoe voorspoedig de Poolse economie ook lijkt te gaan, het land komt niet in de buurt van Duitsland en Frankrijk, die samen immers goed zijn voor ruim 40% van de Europese economie.

Kortom, op militair en veiligheidsgebied lijkt het er op dat Polen een leidende rol speelt, maar dit heeft meer betrekking op de samenwerking binnen de NAVO dan binnen de EU. Polen heeft misschien het morele gezag gewonnen toen het gelijk kreeg over de Russische agressie, maar dit betekent niet dat het hiermee een nieuwe rol in de EU heeft verkregen. Wanneer Polen binnen de EU een belangrijke rol wil spelen, zullen er ook hervormingen moeten plaatsvinden op vlak van bijvoorbeeld de rechtsstaat.

Sanne Boekholt is als redacteur bij PDC verbonden aan het Montesquieu Instituut.