De Commissie-Von der Leyen: nieuw elan ‘avant la lettre’?

Nieuw elan. In Den Haag vraagt men zich al af of er sprake van is nu Rutte IV in de startblokken staat. Hoe zit dat met de Europese Commissie, nu ze onder leiding van Ursula von der Leyen ongeveer halverwege de rit is? Von der Leyen kwam in 2019 naar voren als een bijzonder onverwachte en, volgens velen destijds, ook zwakke keuze. Zij en haar team ontvouwden grootse plannen: internationaal leidend klimaatbeleid, verder digitaliseren, de sociale economie uitbouwen, een democratischer Europa, een internationaal sterker Europa en zoals ze het noemde ‘de bescherming van de Europese levenswijze’. Grote ambities dus, een nieuw elan voor de Europese samenwerking. Met een korte midterm review onderzoeken we of het de Commissie gelukt is om meer glans te geven aan de EU en haar dagelijks bestuur in het bijzonder.

In de eerste honderd dagen na de start in 2019 wilde de Commissie alle plannen op hoofdlijnen presenteren, om deze in de jaren erop verder in te vullen met beleidspakketten. Er moest weer schwung komen in de EU. Toen barstte de Covid-19 pandemie in alle hevigheid los. In een eerste reactie kozen veel lidstaten voor een alleingang. Grenzen gingen dicht en landen beconcurreerden elkaar bij het inkopen van medische hulpmiddelen.

En toch, in de loop van 2020 begonnen de lidstaten beter samen te werken om grenzen voor goederen open te houden, gezamenlijk vaccins in te kopen en er kwam een na moeizame onderhandeling naast de reguliere begroting een Coronaherstelfonds van 750 miljard om de economische klap van de pandemie te verzachten. En de Commissie moest dat geld zelf op de kapitaalmarkt ophalen. Ondertussen werden er alsnog diverse pakketten aan beleidsmaatregelen gepresenteerd. Met name op klimaatbeleid werd vaart gemaakt.

Voortschrijdende Europese integratie en crises gingen in verleden al vaak hand-in-hand. Daar lijkt nu ook weer sprake van te zijn. Maar is dat bij deze crisis nu de verdienste van de Commissie-Von der Leyen zelf?

De rol die de Commissie heeft gekregen bij het Herstelfonds heeft ze niet zelf bevochten. Het is eerder een uitweg van Duitsland en andere landen om geen transferunie op te hoeven tuigen. Dan zouden de lidstaten gezamenlijk geld lenen, hun schulden delen en zo geld direct van de rijkere naar de armere en/of hard getroffen landen kunnen overmaken. Dat was onacceptabel. Dit was het beste alternatief dat ze konden bedenken. Waar de Commissie wel uitgesprokener opereert dan voorheen is dat ze dit aangrijpt om het geven van steun aan lidstaten afhankelijk te maken van de staat van de rechtsstaat. Zo omzeilt de Commissie de blokkades die de lidstaten opwerpen in de bestaande procedures om elkaar aan te spreken op dat terrein.

Waar de Commissie zich ook succesvol een rol probeerde te geven is het volksgezondheidsbeleid. Of in elk geval een heel klein stukje ervan: de ontwikkeling en productie van medicijnen en informatie-uitwisseling tussen landen. Het is echter nog niet de Health Union die Von der Leyen persoonlijk graag zou willen opbouwen.

De pandemie en allerlei tekorten in de toevoer van goederen is ook aanleiding om industriepolitiek van stal te halen. Strategische autonomie. De Commissie maakt zich daar hard voor, maar kan dat alleen doen omdat het zich gesteund weet door alle grote lidstaten. En dat klimaatbeleid: ja, de Europese klimaatwet is formeel de stok achter de deur en de Commissie ziet erop toe dat al die plannen ook tot de gewenste verduurzaming gaan leiden. Maar het is het wereldwijde akkoord van Parijs wat wordt aangehaald, en niet alleen de EU is bezig met deze transitie.

Dus nee, geen nieuw elan. Dat lijkt me te veel eer voor deze Commissie. Het pad dat EU kiest wordt te zeer bepaald door omstandigheden en door de belangen van lidstaten. Daar speelt de Commissie soms handig op in, geeft het een eigen draai, maar ook dat is niet voor het eerst.

Casper van Vliet is projectmanager/redacteur bij PDC, partner van het Montesquieu Instituut, en in die hoedanigheid redacteur voor Europa-Nu.nl