State of the Union 2021: De ziel van Europa

De Staat van de Unie, gepresenteerd door de voorzitter van de Europese Commissie, is sinds jaar en dag de start van het Europese politieke seizoen. De Commissie gebruikt de gelegenheid vooral om haar prioriteiten over het voetlicht te brengen. Het idee is ontleend aan de politieke praktijk van de VS waar de president jaarlijks een vergelijkbare rede uitspreekt. Maar de impact van beide speeches is niet dezelfde. Daar waar de gekozen Amerikaanse president over vergaande bevoegdheden beschikt, moet de Commissievoorzitter zich bescheidener opstellen omdat ze competenties deelt met de Europese Raad, het hoogste orgaan van de EU. In het verleden wilden Commissievoorzitters aan het begin van hun mandaat nog wel eens hoog van de toren blazen met vergaande hervormingsvoorstellen. Deze bleken dan na 5 jaar nog steeds in de onderste la van die Europese Raad te liggen. Veel lidstaten hebben een hardnekkige afkeer van verdragswijzigingen. Dat is de marge waarbinnen de Commissie moet opereren.

Dat Ursula von der Leyen trots is op haar rol bij de aanpak van COVID19, het herstelfonds en de Green Deal, was geen nieuws. Je zoekt natuurlijk altijd een rode draad in zo’n belangrijke speech. Wat mij dit jaar opviel was haar nadruk op de kwetsbaarheid van de Europese Unie - de grote afhankelijkheid van derden. Op zich geen nieuw onderwerp – er wordt al jaren gesproken over het gebrek aan strategische autonomie van Europa – maar urgenter dan voorheen door de Coronacrisis die blootlegde hoe afhankelijk we van de rest van de wereld geworden zijn. De Commissie, die zichzelf graag neerzet als een geopolitieke, wil de EU weerbaarder maken en daarmee een grotere speler op wereldniveau. Bij dat laatste heb ik wel mijn twijfels. De EU is geen VS of China en zal dat ook niet worden.

Er zijn vragen gerezen over de betrouwbaarheid van de VS als bondgenoot – nu een Democratische president tot tweemaal toe bondgenoten heeft geschoffeerd met de eenzijdige terugtrekking uit Afghanistan en de defensie deal met Australië en het VK - tot grote woede van Frankrijk dat daardoor een grote defensieorder misloopt. In Kiev zijn ze zich rot geschrokken. Hoe solide zijn de Amerikaanse toezeggingen om Oekraïne te beschermen tegen Russische agressie? Europa heeft een Defensie-unie nodig, meent von der Leyen. Onderdeel daarvan zouden in ieder geval moeten zijn een systeem voor informatie-uitwisseling, een Joint Situational Awareness Centre, het beter afstemmen van wapenaanschaf door de lidstaten en actie om Europa beter te beschermen tegen cyber aanvallen. Von der Leyen heeft met de Franse president Macron een defensietop aan gekondigd. Ik ben benieuwd of de plannenmakerij leidt tot concrete actie. Het verleden biedt daarvoor geen garanties. Op defensiegebied soevereiniteit delen ligt gevoelig in veel landen.

Europa importeert niet alleen veel spullen uit China, dit land streeft ook naar controle over de transportroutes naar Europa. Het koopt overal havens op en legt spoorlijnen aan, ook in Europa. Dat is natuurlijk een onwenselijke situatie want maakt ons continent gevoelig voor politieke druk. De Commissie komt nu met een Europees alternatief in de vorm van Global Gateway: het ontwikkelen van belangrijke aan elkaar gekoppelde infrastructuur met partners wereldwijd.

De Commissie blijft zich inzetten voor het digitale Europe - voor ‘tech sovereignty’. Onderdeel daarvan is het aanpakken van tekorten aan chips door te investeren in meer Europese productiefaciliteiten. Daar gaat de Commissie mee aan de slag.

Een terrein houdt me nog het meest bezig: energie. Von der Leyen had het er niet over maar het heeft een sterke geopolitieke dimensie. Een al te grote afhankelijkheid van een leverancier is politiek riskant. Het gaat niet de goede kant op. Het Russische staatsbedrijf Gazprom staat op het punt een tweede gaspijpleiding door de Baltische Zee in werking te stellen. Deze is expres buiten Oekraïne en Polen omgelegd. Het eerste land is nu nog belangrijk voor de doorvoer maar dreigt dat in 2024 te verliezen. De Duitse regering meende geen andere keus te hebben dan het Russische project te steunen en zelfs een sceptische Amerikaanse administratie daarvoor te winnen. Duitsland heeft meer gas nodig omdat het bezig is de kerncentrales te sluiten. Nordstream II - zo heet de leiding - stelt Moskou in staat leveranties aan Polen of Oekraïne te staken terwijl de rest van Europa gewoon van gas voorzien kan worden. Begrijpelijk is men woedend in Warschau en Kiev maar het punt is vooral de grotere afhankelijkheid van gas uit een land dat alle democratische regels aan zijn laars lapt en buren met geweld bedreigt. De EU kan Gazprom Europese regels opleggen. Dat wil het Russische staatsbedrijf voorkomen en is met behulp van Duitsland een lobby daartegen begonnen. Ik ben benieuwd hoe dit afloopt. Het laatste nieuws is dat de EU juridisch geen poot heeft om op te staan. Moskou wint het weer eens.

Of het streven naar meer autonomie op de door mij aangestipte terreinen iets te maken heeft met de ziel van Europa – de titel van haar speech - , waag ik te betwijfelen. Op zoek naar die ziel zou ik beginnen bij de waarden waarop de EU zich baseert. En die ziel is zoek wanneer we het gebrek aan solidariteit bij de opvang van vluchtelingen zien of de schendingen van de rechtsstaat in een groeiend aantal lidstaten. De vlag past niet bij de lading.

Jan Marinus Wiersma was van 1994 tot 2009 lid van het Europees Parlement voor de PvdA. Tegenwoordig is hij onderzoeker bij denktank en onderzoeksinstituut Clingendael.