Timmermans: na vijf jaar nog steeds op dreef

“We gaan nog veel van Frans Timmermans horen!” Die voorspelling deed Jaap de Zwaan toen hij twee jaar geleden voor de Hofvijver een tussenbalans opmaakte van Timmermans binnen de Commissie-Juncker. Vijf jaar lang was Timmermans de rechterhand van Commissievoorzitter Juncker. In die functie bewaakte hij de kwaliteit van de wetgeving, verzette hij zich tegen de ondermijning van de rechtsstaat en had hij speciale verantwoordelijkheden op het gebied van binnenlandse zaken, burgerschap en duurzame ontwikkeling. De Zwaan bleek geen ongelijk te krijgen. Twee dagen na het verschijnen van zijn analyse startte Timmermans voor het eerst in de geschiedenis van het EU-Verdrag de procedure van Artikel 7 tegen Polen. Hiermee werd Timmermans ook buiten de Nederlandse grenzen beroemd en berucht.

Op 1 december begon Timmermans aan zijn tweede termijn in Brussel. Hoewel hij niet de felbegeerde portefeuille van voorzitter van de Commissie in de wacht wist te slepen, lijkt ook zijn tweede termijn veelbelovend te beginnen: als eerste uitvoerend vicevoorzitter is Timmermans belast met de topprioriteit klimaat en de Europese Green Deal en moet hij Europa door een groene transitie heen loodsen. Een goed moment om Jaap de Zwaan om een tweede tussenstand te vragen. Hoe blikt hij nu terug op de verdienste van Timmermans? Is hij nog steeds zo positief over het werk van de Nederlandse Eurocommissaris? En wat kunnen we van Timmermans verwachten?

Allereerst, wat is uw algemene indruk van de Commissie-Juncker en de rol van Timmermans hierin?

Ik ben eigenlijk redelijk positief gestemd. De Commissie-Juncker is op belangrijke punten en cruciale momenten tijdig met nieuwe ideeën en voorstellen gekomen, zeker als je kijkt naar punten als de bankenunie, migratie en milieu. Binnen haar kunnen heeft de Commissie de migratiekwestie bijvoorbeeld goed begeleid; op het moment dat lidstaten niet in staat waren dit probleem op te vangen op basis van afspraken die ze in Europees verband hadden gemaakt, kwam de Commissie met het relocatie-voorstel.

Ook de kwesties op het gebied van fundamentele waarden en de rechtsstaat zijn een goed voorbeeld van het adequate handelen van de Commissie. De Commissie heeft op een correcte manier geprobeerd orde in de tent te houden en Timmermans heft op een objectieve manier opgetreden binnen dit lastige politieke dossier.

Tijdens de Commissie-Juncker is toch twee keer de artikel-7 procedure in gang gezet. Timmermans lijkt daar geen vrienden mee te hebben gemaakt. Was dit wel zo’n slimme zet?

Het is logisch dat Timmermans hier geen vrienden mee heeft gemaakt, gezien het om een gevoelig onderwerp gaat. Toch is het belangrijk dat hij dit heeft gedaan daar de rechtsstaat raakt aan de basisbeginselen van de Europese Unie-samenwerking. Er zijn dan ook grenzen die niet overschreden mogen worden. Eén van die grenzen is de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht en de media. Landen moeten daarop kunnen worden aangesproken en Timmermans heeft dat op een objectieve wijze gedaan. Dat is in het bijzonder te zien in zijn manier van optreden: eerst de discussie en de dialoog en daarna pas de route naar het Hof van Justitie als de andere partij niet beweegt.

Ook Timmermans wist dat Artikel-7 een zuiver politieke en daardoor doodlopende weg was, en dat hij zou struikelen over een bondgenootschap tussen Warschau en Budapest. De Artikel 7 procedure is namelijk wat de besluitvormings-vereisten betreft zwaar opgetuigd waardoor het artikel vrijwel onmogelijk te activeren is. Bij het ontwerpen van Artikel 7 in het Verdrag van Amsterdam wilde de politiek het Hof van Justitie erbuiten houden omdat het om controversiële aangelegenheden gaat. Timmermans heeft dan ook het meeste succes geboekt via de ‘gewone’ verdragsschendingsprocedure. Het Hof van Justitie kan namelijk wel worden ingeschakeld wanneer een lidstaat niet tijdig haar verdragsverplichtingen nakomt. Timmermans heeft bijvoorbeeld op die manier schendingen op het gebied van de rechterlijke macht, onderwijs en persvrijheid in Polen en Hongarije aangepakt.

Hoe gaat het komende jaren verder met de bescherming van de rechtsstaat nu Timmermans deze functie niet meer vervult?

De bescherming van de rechtsstaat valt nog steeds onder een van de zes prioriteiten van de Commissie-Von der Leyen (‘Protecting our European way of life’). Misschien dat het enthousiasme wat minder wordt omdat het vlammetje dat Frans had opgestookt minder duidelijk zal branden, maar de Commissie zal hier zeker mee doorgaan. De Commissie kan zich interne instabiliteit namelijk niet veroorloven want daarmee zou het hele bestuurs-systeem in duigen vallen. Timmermans zal vanaf de zijlijn waarschijnlijk nog wel invloed kunnen uitoefenen, maar hij zal zeker minder zichtbaar worden in dit dossier.

Timmermans heeft nu natuurlijk ook een andere portefeuille in Commissie-Von der Leyen gekregen. Hoe denkt u dat de invloed van Timmermans in zijn nieuwe portefeuille Klimaatactie en de Green Deal zal zijn?

Het belang van de portefeuille van Timmermans is behoorlijk zwaar. Klimaat is wellicht wel het belangrijkste dossier van het moment en Timmermans maakt zich hiermee dan ook redelijk kwetsbaar. Aan de andere kant kan hij op sommige punten waarschijnlijk zelfs wel meer voor elkaar krijgen dan als voorzitter van de Commissie, aangezien je als voorzitter meer bezig bent met managen dan met de inhoud.

Een traditionele klacht over de Europese Unie is de grote regeldruk vanuit Brussel. Bent u niet bang dat er naar aanleiding van de nieuwe klimaatplannen opnieuw met een beschuldigende vinger naar Brussel gewezen wordt?

Nee, niet direct. De kritiek op de regeldruk lijkt de afgelopen jaren minder te zijn geworden. De Commissie-Juncker heeft hieraan bijgedragen door zich te beperken tot voorstellen waar op dat moment echt behoefte aan was. Op het gebied van klimaat is er kennelijk overeenstemming voor actie. Klimaat zit bij mensen duidelijk tussen de oren. Zij zijn zich bewust dat het klimaat niet alleen maar beschermd moet worden omdat de Commissie dat wenst. De mensen, en in het bijzonder de jongeren, weten wel beter!

We moeten daarnaast niet vergeten dat de Commissie betrekkelijk beperkt is in haar invloed, aangezien het Europees Parlement en de Raad overeenstemming moeten bereiken over voorstellen en de lidstaten genomen besluiten uiteindelijk moeten uitvoeren. Het is dus niet zo dat de Commissie een ballonnetje oplaat en er plots een nieuwe regel is. Timmermans kan aanjagen, initiëren en controleren, maar uiteindelijk moet er steun zijn in het Europees Parlement en in de Raad voor de voorstellen.

Wat hoopt u dat Timmermans uiteindelijk kan betekenen voor de Europese Unie als geheel?

Ik hoop dat het klimaatbeleid Europa niet alleen intern sterker maakt maar ook extern, waardoor zij ook op andere terreinen van zich kan laten horen. Ik heb vooral hoop voor de invloed van het Europese klimaat-beleid voor het EU buitenlandbeleid, aangezien de Europese Unie daar op het moment erg zwak is. Milieu beheerst alle politieke agenda's en raakt zo ook aan het buitenlandbeleid. Daarnaast kan Europa op dit terrein duidelijk van zich laten horen door bijvoorbeeld boven de afspraken van Parijs uit te stijgen. Dan blijft echter nog wel de vraag of zulke voorstellen ook door de Raad heen geloodst kunnen worden.

In 2017 schreef u dat Nederland blij mag zijn met een politicus als Timmermans. Staat u nog steeds achter deze uitspraak?

Jazeker! Ik denk dat Nederland nog steeds blij mag zijn met iemand als Timmermans. Hij is een bevlogen politicus met een goed gevoel voor samenwerking. Uiteraard ziet hij ook de beperkingen, maar ik denk dat we juist iemand zoals Timmermans op die plek nodig hebben. Wellicht is hij voor de Tweede Kamer wat te voortvarend, maar aan de andere kant heb je dit soort mensen ook nodig om het nationale debat een beetje ‘in balans’ te krijgen. Al met al kijk ik positief terug op Timmermans. Ik ben ook positief gestemd over zijn toekomst.

Nog één vraag: welke naam gaan we ons over 50 jaar nog herinneren: Juncker, Von der Leyen of misschien Timmermans?

Dat vind ik een hele interessante vraag. Mijn eerste instinct zegt mij dat de naam Van Rompuy niet snel zal wegebben. Hij heeft de Europese Unie op een fatsoenlijke manier door een moeilijke periode van de financiële en de opkomende migratie-crisis heen geloodst. Als gezicht van de Europese Unie denk ik dan toch snel aan hem. Maar wie weet, vijftig jaar is nog heel ver weg!

Jaap de Zwaan is emeritus hoogleraar Europees Recht aan de Erasmus Universiteit Rotterdam.