Verandering en politisering in Europa: een ronde langs de lidstaten

'Er is sprake van een diepe politisering van de bestaande orde,' zegt Mathieu Segers, hoogleraar Europese geschiedenis en integratie aan de Universiteit Maastricht. Met Segers lopen we een virtuele ronde door Europa, waarbij halt wordt gehouden bij verschillende lidstaten van de Europese Unie: wat is de kijk van burgers en nationale regeringen op het Europese project en alle tumult van de afgelopen jaren?

Revisionisten in Midden- en Oost-Europa: Polen, Hongarije en Tsjechië

Naast de brexit zijn het de afgelopen jaren vaak Midden- en Oost-Europese landen geweest die de boventoon voerden in het politieke debat in en over Europa. De Commissie begon drie rechtszaken tegen Polen over de aantasting van de rechtsstaat, maar ook met Hongarije en Tsjechië waren de verhoudingen bepaald gespannen.

Toch is het volgens Segers niet zo dat een grote meerderheid van de inwoners van deze landen de fundamentele waarden van de Unie de rug toe willen keren. ‘In veel gevallen is er sprake van een tweedeling binnen de bevolking, vaak in twee groepen van vergelijkbare grootte. De ene helft put moed en hoop uit het waardenproject van de EU, de andere helft zoekt juist houvast in een assertieve nationale regering, zelfs wanneer deze beleid voert dat op gespannen voet staat met het EU-lidmaatschap: bijvoorbeeld inzake de rechtsstaat. Dit leidt tot polarisatie. Deze uitte zich in 2019 bijvoorbeeld door middel van massale anti-regeringsdemonstraties in de straten van Warschau, Boedapest en Praag.’

Hoe die tweedeling tot stand is gekomen? 'De EU beloofde een grotere zekerheid, zowel op individueel als op geopolitiek niveau. Maar die zekerheid heeft de EU, zeker sinds het uitbreken van de financiële crisis, niet altijd voldoende geloofwaardig kunnen waarmaken. Zo heeft de liberalisering van de markt in veel gebieden niet voor stabiliteit in individuele levens gezorgd, maar juist de onzekerheid doen toenemen.’

‘De Hongaarse munteenheid, de forint, stortte bijvoorbeeld naar aanleiding van de crisis in 2008 in. Voor veel Hongaren was de hypotheek vastgesteld in Zwitserse franken of euro's, maar die moest worden terugbetaald in forinten: dat werd in één klap bijna onmogelijk. Op het verzoek aan Brussel om te helpen, kwam er wel wat steun voor banken en ten behoeve van de financiële stabiliteit van het land. Maar op het niveau van de individuele burger was het vooral een nieuw teken dat het vrij verkeer op de interne Europese markt ook een keerzijde had. Bovendien zagen de Hongaren twee jaar later veel massievere steun loskomen voor banken en economieën die lid zijn van de eurozone.’

'Wanneer daar vervolgens ook een vluchtelingenstroom bovenop komt, tegen een achtergrond van bloedige terroristische aanslagen in Europa, ontstaat naast toenemende onzekerheid op individueel niveau ook scepsis over de geopolitieke veiligheid die de EU biedt. Samen vormen deze crises de drijvende kracht achter de zoektocht naar houvast die op dit moment zo kenmerkend is voor veel Europese burgers. Dit gebeurt niet alleen in Midden- en Oost-Europa: het is een trans-Europees fenomeen, dat ook bewegingen als de ‘gele hesjes’ en Brexit omvat.’

‘De centrale vraag is of het Europese waardenproject in de toekomst, in tegenstelling tot in de afgelopen jaren, geloofwaardigheid kan terugwinnen – door te laten zien dat het wel degelijk kan doen wat het beloofd heeft. Cruciaal hierbij is dat de EU vanuit dit perspectief over veel meer moet gaan dan Europese marktintegratie alleen. Ook de rechtsstaat, mensenrechten, individuele en collectieve veiligheid en geopolitiek vormen cruciale onderdelen. Dit is urgent, want een deel van de Europeanen gelooft dat het model van de Europese integratie failliet is. Dat er een radicaal andere, vaak nationalistischere, benadering nodig is.'

Een verdeeld Verenigd Koninkrijk

Deze gespletenheid van de bevolking komt in optima forma aan het licht in het Verenigd Koninkrijk, waar 52% (nu wellicht iets minder) vasthoudt aan wat zij als de als laatste overgebleven waarheid in de eeuw van fake news beschouwt: 'brexit means brexit'. De andere helft protesteert echter en masse tegen het vertrek uit de EU. Segers ziet overeenkomsten, maar ook verschillen tussen de bewegingen in het VK en in Midden- en Oost-Europa.

'In het Verenigd Koninkrijk houdt de regering de burgers een zwart-wit beeld voor: als je maar uit de EU stapt wordt alles anders. Dat is natuurlijk onzin. Veel van de frustraties die de Britten uitten met hun brexitstem zijn minstens zo zeer te wijten aan de Britse regering en het beleid van de afgelopen jaren als aan de EU. Daarom ziet het er ook naar uit dat de Brexit weinig fundamentele veranderingen teweeg gaat brengen, terwijl verandering is waar de tijd om lijkt te schreeuwen.’

‘Hongarije en Polen proberen de EU juist van binnenuit te hervormen. Uit de EU stappen zullen zij niet doen, maar ze beuken wel tegen de bestaande orde, inclusief sommige essentiële waarden waarop deze gebouwd is. Hoezeer zij met hun veranderingsagenda in tune lijken te zijn met de tijdsgeest blijkt uit het feit dat hun invloed binnen de EU door hun controversiële en conflictzoekende koers niet kleiner wordt, maar misschien zelfs wel toeneemt. Kijk bijvoorbeeld naar de nieuwe Commissie-Von der Leyen: de Hongaarse Commissaris Oliver Várhelyi heeft daarin de politiek belangrijke portefeuille Uitbreiding gekregen. Er gaat nu dus een Hongaar over de beoordeling van de rechtsstaat in kandidaat-lidstaten.'

Geopolitieke hitte in de grensregio’s van Midden- en Oost-Europa: Oostenrijk, Slowakije, Bulgarije en Roemenië

Slowakije en Oostenrijk liggen tussen Polen, Hongarije en Tsjechië ingeklemd. Hoe wordt de politieke koers van deze landen door die van hun buren beïnvloed?

'Er zijn verschillende effecten waar te nemen, maar ook hier zijn het politisering en verandering die de toon zetten. Sebastian Kurz, opnieuw verkozen tot kanselier van Oostenrijk, volgt een veranderingsagenda die op punten aanschurkt tegen de Hongaarse en Poolse lijn – verandering van binnenuit, geworteld in een (zeer) kritische benadering van het Europa van Brussel. Tegelijkertijd leeft in deze regio ook nog de hoop dat het Europese waardenproject kan waarmaken wat het belooft – dat het zichzelf opnieuw kan uitvinden als het bereid is de uitdaging van verandering te omarmen. Zo praat Kurz momenteel met de Groenen over een nieuwe regering en verkoos Slowakije dit jaar een uitgesproken pro-Europese president, Zuzana Čaputová, die het waardenproject stevig vast wil houden.'

‘Daarbij komt dat in de grensregio’s van Midden- en Oost-Europa, die gekenmerkt worden door de nabijheid van de EU-buitengrenzen, bijvoorbeeld met de Balkan, de hitte van de geopolitieke turbulentie veel meer gevoeld wordt dan in West-Europa. Dat geldt zeker ook voor landen als Roemenië en Bulgarije. De frontlijn in de strijd om invloedssferen tussen landen als Rusland, China, Turkije, Saoedi-Arabië en de Verenigde Staten is nabij, en dat geldt zowel in actuele als historische zin.’

‘In dit opzicht in het bijzonder is het contrast met West-Europa vaak gigantisch. In West-Europa zijn we het geopolitieke denken misschien zelfs wel verleerd, na al die jaren waarin we dat maar wat graag aan de NAVO overlieten. Hoe verschillend de regeringen in Midden- en Oost-Europa ook zijn, ze hebben vaak wel gemeen dat ze de West-Europese geopolitieke naïviteit en politiek van open grenzen hekelen en gevaarlijk vinden.'

‘Mede onder die noemer keert men zich af van het waardenproject. In die context is het hoogst zorgelijk dat er in landen als Bulgarije en Roemenië, maar ook in Malta, Hongarije en Tsjechië, grote corruptieschandalen spelen of sluimeren. In sommige opzichten zou je langzaamaan zelfs kunnen spreken van een 'normalisering' van corruptie. Het is voor de veel demonstranten de belangrijkste directe aanleiding om de straat op te gaan. Corruptie gaat lijnrecht in tegen het Europese waardenproject, maar de EU slaagt er tot op heden niet in om een effectief tegenoffensief van de grond te krijgen. Naast het in twijfel trekken van het belang van een sterke rechtsstaat, dreigt zo ook corruptie tot de orde van de Europese dag te gaan behoren. Dit zijn alarmbellen voor de houdbaarheid van de Europese integratie.’

Onrust in de uithoeken: Spanje, Ierland en Griekenland

Ook in andere delen van Europa is het onrustig. Met de veroordeling van negen Catalaanse leiders staat de situatie in Spanje nog altijd op scherp. Segers: 'De EU doet er goed aan zich hier zo veel mogelijk buiten te houden, maar wel een kader voor overleg te blijven aanbieden. Datzelfde geldt voor de kwestie omtrent de grens tussen Ierland en Noord-Ierland. Historisch gezien is dit één van de grootste verdiensten van de EU: haar vermogen om een perspectief van tijd aan te bieden, overleg te blijven faciliteren (hoe verhard de standpunten ook zijn), om zo de zaken bespreekbaar te houden en de werking van de spiraal van onderling wantrouwen te dempen of zelfs om te draaien.'

Ook richting Griekenland dient de EU zich volgens Segers voorzichtig op te stellen. 'De economische situatie in het land laat nog altijd veel te wensen over en de trauma's van de crisis zullen daar niet zomaar verdwijnen. Het is zaak om deze wonden te laten helen als een onderdeel van een nationale wederopbouw gefaciliteerd vanuit Europa.'

West-Europa: stapt Frankrijk in het post-brexit en post-Merkel machtsvacuüm?

Onlangs werd Emmanuel Macron door Politico uitgeroepen tot de machtigste persoon in de Europese politiek. Dat is niet zo gek, vindt Segers. 'Door het terugtrekken van het Verenigd Koninkrijk en het aanstaande aftreden van Angela Merkel in 2021 ontstaat er een flink machtsvacuüm. Macron heeft duidelijk de ambitie om daarin te stappen. Daarnaast bemoeit hij zich steeds meer met de internationale politiek. Hij blokkeerde de EU-toetredingsonderhandelingen met Albanië en Noord-Macedonië, ligt voortdurend met Turkije in de clinch en bestempelde de NAVO zelfs als 'hersendood'.'

Volgens Segers wil Macron Europa als een onafhankelijke macht positioneren in de onrustige wereld van vandaag. 'Macron wil dat de EU zich duidelijk onderscheidt van andere machtsblokken, ook het Atlantische. Dit vooral in het licht van toekomstige krachmetingen, bijvoorbeeld met China. Dat is ook de context waarin het Frans-Duitse A4'tje moet worden begrepen waarin voorgesteld wordt een van begin 2020 tot in 2022 doorlopende conferentie te organiseren over de toekomst van Europa. Het is niet de eerste keer dat er een dergelijk tijdspad wordt uitgestippeld voor verandering binnen de EU: ook het comité-Spaak, dat de weg naar de Verdragen van Rome bereidde, en de commissie-Delors, die de eerste stappen zette richting een Europese muntunie, waarin hierin succesvol.'

‘Volgens Macron moet Europa zich weer sterker gaan profileren als een unieke onderneming, met minder invloeden van buitenaf. Op die manier zet ook hij in op de twee grote trends van dit moment: verandering en politisering. De grote vraag is of hij de rest van Europa in zijn aanpak mee kan krijgen.’

Mathieu Segers is hoogleraar Europese geschiedenis en integratie aan de Universiteit Maastricht.