Referendum ja of nee

De wetgever is al net zo wispelturig als de kiezer. Tijdelijke referendumwet (2001-2005), speciale raadplegend referendum wet voor de Europese grondwet (2005-2008), het raadgevend referendum sinds 2015, en nu al weer een voorstel tot intrekking van de laatste wet. En tussendoor sneefde in tweede lezing in de Tweede kamer in najaar 2017 het voorstel tot wijziging van de grondwet dat beoogde het invoeren van een bindend referendum mogelijk te maken (34.724; dat gebeurde al twee keer eerder trouwens: 26.156 in de Eerste Kamer; en 18.515). Het kan gebeuren 50 jaren na de oprichting van D66 en de start van de discussie over staatkundige vernieuwing.

Inderdaad was het eerste referendum onder de wet raadgevend referendum van 2015 in april 2016 een zeer ongelukkige: door het feit dat het over een gemengd (EU) verdrag ging; door het feit dat besloten is daarna om dat verdrag toch te ratificeren; door het feit dat de campagne van de tegenstanders deels ook over iets anders ging (tegen de EU); door het feit dat de opkomst toch wel erg laag was, ook al werd de opkomstdrempel van 35% gehaald; door het feit dat de campagne ontsierd werd door enkele rare subsidieverzoeken en door een zwakke overheidscampagne en campagne van de politieke partijen die bij de goedkeuring voor dat verdrag hadden gestemd. Moet dat dan reden zijn om het gehele experiment te staken?

In maart 2018 staat een nieuw referendum op stapel over uitbreiding van bevoegdheden van de AIVD. Dat is toch een erg mooi referendabel onderwerp zou je zeggen. Grondrechten versus staatsveiligheid. En het referendum staat nu gepland op dezelfde dag als de gemeenteraadsverkiezingen, dus de opkomst zou zomaar een stuk hoger kunnen zijn (en misschien is die combinatie ook wel goed voor de opkomst voor die raadsverkiezingen…?). Een derde poging zit in de pijplijn, over de zogenaamde aflosboete. Toch ook een onderwerp dat velen raakt en dieper liggend de verhouding burger-overheid regardeert. Dus zouden we niet kunnen zeggen dat we nu pas op stoom beginnen te raken? En een experiment moet je toch niet na één toepassing staken? Het staatsrecht is toch niet een jo-jo? Het 2016 referendum was een beetje een valse start: onwennigheid, demagogie, verkeerd onderwerp, afin, maar om dan het instrument als geheel nu maar meteen af te schaffen…?

En daarbij komt: voor alles en nog wat is er inmiddels een staatscommissie ingesteld: het totale parlementaire stelsel en het kiesstelsel en het rechterlijk toetsingsrecht ( de laatste twee onderwerpen zijn in het regeerakkoord ook op het bordje van die commissie gelegd), alleen voor het referendum hakt het regeerakkoord een knoop door: onmiddellijke afschaffing, terwijl er toch volop lijntjes zijn naar het onderwerp/ de opdracht van de staatscommissie: het (vertrouwen in het) parlementaire stelsel en de werking daarvan.

De afschaffingswet, daarover is al veel geschreven, sluit dan ook nog eens de referendumwet uit voor de inwerkingtreding van de intrekkingswet. Juridisch kan dat inderdaad, maar fraai is het allemaal niet. Consistent al evenmin, en wat arbitrair en opportuun. Nu was/is de huidige referendumwet niet zonder gebreken. Voorbeelden van feilen zijn: het ook van toepassing zijn op verdragen en op gemengde EU verdragen; de opkomstdrempel, die suggereert dat als de opkomst is behaald, de uitslag ‘gelding’ heeft; de mogelijkheid dat een minderheid van de kiezers de doorslag geeft; het strategisch al dan niet opkomen; de combinatie soms met andere verkiezingen, wat de opkomst ontegenzeggelijk beïnvloedt; het curieuze subsidiebeleid.

Maar dat zijn toch reparabele feilen. Een intrekking vanwege een negatief oordeel over het fenomeen, in een tijd waarin burgers om meer zeggenschap vragen, dat juist die zeggenschap vergroot; waar we een staatscommissie hebben om daarover in samenhang met het totale stelsel te adviseren, dat alles is voor een kabinet, en al helemaal een kabinet met D66 en een verantwoordelijke D66 minister, een onverantwoorde ingreep, te meer daar het in de verkiezingscampagne hier niet echt over ging. En toch kwam de afschaffing in het regeerakkoord.

Dat zijn bij elkaar genomen te veel zigzaggen om vertrouwen te wekken, zoals de titel van het regeerakkoord is.