Strooigoed in verkiezingstijd

‘Vrij vissen in het Vondelpark’ en ‘jajem voor 5 cent’: precies een eeuw geleden lokte de Amsterdamse zwerver Hadtjememaar namens de Rapaillepartij Amsterdammers met deze leuzen naar de stembus. Oprecht was het niet, de partij – die grotendeels bestond uit anarchisten – wilde aantonen dat het algemeen kiesrecht niet deugde omdat de bourgeoisie niets deed om de lagere klasse te verheffen. De massa zou zich veel te gemakkelijk laten verleiden, zoals de mensen achter de partij wilden aantonen met de van straat geplukte zwerver en zijn simplistische boodschappen. De coup slaagde toen bij de gemeenteraadsverkiezingen van 1921 lijsttrekker Hadtjememaar meer dan 14.000 stemmen wist te trekken, goed voor twee zetels in de raad. Hadtjememaar, die in werkelijkheid Cornelis de Gelder heette, zou zijn zetel nooit bezetten. Een dag voor zijn beëdiging werd hij opgepakt wegens openbare dronkenschap en, nadat hij zijn roes in het cachot had uitgeslapen, naar een ontwenningskliniek in Veenhuizen gestuurd.

Serieuzer te nemen zijn de cadeautjes die leden van een nog net zittende regeringscoalitie uitdelen met de stembusgang in zicht. Een paar weken voor de verkiezingen kan er altijd meer dan anders. Begin jaren tachtig ergerde de oppositie zich groen en geel aan de druk die CDA en VVD op de Kamer uitoefenden om vlak voor de Tweede Kamerverkiezingen van 1981 nog gauw 1,3 miljard gulden naar het bedrijfsleven toe te schuiven. Dit werd gefinancierd uit de winst die was geboekt met de verkoop van gas aan het buitenland. Tijd voor beraadslagingen was er niet meer, de vragen die er in de Kamer leefden werden schriftelijk afgehandeld.

Vlak voor de verkiezingen van 1994 kregen de ambtenaren er ineens wat bij, nadat jaren strak was vastgehouden aan de nullijn. Kosten: 444 miljoen gulden per jaar. In datzelfde jaar was de Tweede Kamer ‘woedend’ op minister van Landbouw Bukman (CDA) omdat hij – zo werd gedacht – uit angst voor stemmenverlies voor het CDA had voorgesteld de gasprijsverhoging voor tuinders een jaar uit te stellen. Dat veroorzaakte een gat van 80 miljoen gulden op de begroting. Bukman verwachtte dat minister van Financiën Kok (PvdA) daar geen problemen mee zou hebben omdat er al extra aardgasbaten waren binnengekomen. Net als voor de ambtenarensalarissen gold hier dat het volgende kabinet mocht uitzoeken hoe het precies zou moeten worden betaald.

Vier jaar later, in januari 1998, was er de loonstrookjesreparatie. Het toenmalige kabinet-Kok I had de burger beloofd dat na de bezuinigingen van de jaren daarvoor iedereen er weer op vooruit zou gaan. Toen de loonstrookjes in de bus vielen, kort voordat er nieuwe Kamerverkiezingen werden gehouden, bleek dat nogal tegen te vallen. Prompt toverde het kabinet een zak met 850 miljoen gulden op tafel om uit te delen.

Het loopt lang niet altijd goed af met deze beloftes. In 2012 kondigde Mark Rutte aan dat iedere werkende Nederlander er 1000 euro op vooruit zou gaan. Dat was ‘een echte fout’, zoals hij zelf ruiterlijk toegaf in een in interview met het Algemeen Dagblad in december 2017. Ook in 2012 kon ineens geld worden vrijgemaakt voor de aanleg van een geluidswal in Breukelen. Goed nieuws voor de automobilisten, want daarmee kon de maximumsnelheid op de A2 omhoog naar 130 km/uur. Minister van Verkeer en Waterstaat Melanie Schulz van Haegen (VVD) kreeg applaus van haar autominnende achterban. De stikstofproblemen maakten al gauw een einde aan dit feestje, maar dat was toen nog niet te voorzien.

In het licht van het bovenstaande is het interessant om goed te volgen wat er met de ongekende kapitaalinjectie van 8,5 miljard euro (!) voor het Nationaal Programma Onderwijs ten behoeve van het inlopen van corona-achterstanden in het gehele onderwijsveld zal gebeuren, die een maand voor de Tweede Kamerverkiezingen van 2021 door de demissionaire ministers van Onderwijs Van Engelshoven (D66) en Slob (ChristenUnie) werd gepresenteerd. Natuurlijk, dit zijn bijzondere tijden, het onderwijs is hard geraakt door de gevolgen van de pandemie. Maar 8,5 miljard verstandig besteden binnen 2,5 jaar tijd is een belofte die hoge schulden maakt.

Dr. Anne Bos is onderzoeker bij het Centrum voor Parlementaire Geschiedenis.