Verslag Actualiteitencollege - De vloek van Big Tech

Op 20 maart 2025 organiseerden het Montesquieu Instituut en de Academie voor de Rechtsstaat een Actualiteitencollege met Reijer Passchier, hoogleraar digitalisering en de democratische rechtsstaat (Open Universiteit) en universitair docent staatsrecht (Universiteit Leiden). Het college was gebaseerd op zijn boek De vloek van Big Tech en ging over hoe Big Tech zo machtig heeft kunnen worden – en of die macht nog te beteugelen is.

Volgens Passchier zijn we inmiddels zó afhankelijk geworden van bedrijven als Alphabet (Google), Apple, Amazon, Meta en Microsoft, dat we haast niet meer zonder kunnen. Natuurlijk leveren deze bedrijven gemak op – denk aan WhatsApp, Google Maps of gratis gebruik van sociale media – maar volgens Passchier wegen de nadelen zwaarder. Naast bekende zorgen zoals privacyverlies, wees hij op nog veel fundamentelere problemen die de macht van Big Tech met zich meebrengt. Bovengenoemde megabedrijven hebben de economische omvang van middelgrote staten, maar kennen weinig interne controle. Ze worden hiërarchisch geleid door een kleine groep machthebbers en experts, terwijl de gebruikers de waarde creëren door hun data achter te laten – die op hun beurt weer wordt ingezet om gebruikers te verleiden tot nog meer consumptie. Deze verhouding tussen een kleine machtselite en de rest werd door Passchier omschreven als een verschuiving naar een ‘digitaal feodalisme’. In deze feodale situatie delen Big Tech-bedrijven de soevereiniteit met staten en hebben ze mogelijk zelfs meer invloed op burgers. Passchier stelde dat deze bedrijven kunnen worden vergeleken met statelijke actoren, gezien hun economische omvang.

Die macht uit zich bijvoorbeeld in buitensporige lobbypraktijken. Waar lobbyen op zichzelf legitiem is, wordt het bij Big Tech zó intensief ingezet dat je je kunt afvragen of overheden nog wel autonoom beleid kunnen maken. Bovendien worden regels vaak zodanig beïnvloed of afgezwakt dat ze nauwelijks van toepassing zijn op deze bedrijven – of ze worden überhaupt niet opgelegd, uit vrees voor economische repercussies. Als er al boetes worden opgelegd, dan zijn die vaak symbolisch: door hun enorme financiële slagkracht kunnen de bedrijven ze eenvoudig opvangen of spreiden over meerdere jaren. Tegelijkertijd belemmeren de bestaande regels wél kleinere concurrenten, waardoor de machtspositie van Big Tech nog verder wordt versterkt. Zo is een vicieuze cirkel ontstaan waarin we Big Tech in stand houden, omdat we er afhankelijk van zijn én bang zijn dat ze hun economische activiteiten elders voortzetten.

Toch is er volgens Passchier hoop. Als mogelijke oplossingen noemde hij het verminderen van onze afhankelijkheid, bijvoorbeeld door het opzetten van een Europese alternatieven met andere waarden. Daarnaast pleitte hij voor het ‘constitutionaliseren’ van deze bedrijven – het invoeren van checks and balances naar staatkundig model om hun macht in te perken en de democratische rechtsstaat te beschermen.