Trump bezorgt bedreigd Europa defensie-unie en pijnlijke schuldenbuil

Kort voor de Europese Raad van 20 maart lanceerde de Commissie haar Witboek voor defensie plus het ReArm Europe-plan. Inzet: de defensie van de EU fors versterken via aanzienlijke investeringen. Dat is nodig nu de Amerikaanse veiligheidsgarantie – via atoomwapens en hun honderdduizend hier gestationeerde militairen – onzeker wordt.

“Europa moet soevereiner worden, meer verantwoordelijkheid nemen voor zijn defensie en beter toegerust zijn om autonoom te handelen en het hoofd te bieden aan onmiddellijke en toekomstige uitdagingen en dreigingen met een 360-gradenaanpak”. Aldus de mondvolle conclusie van de speciale Europese Raad van 6 maart. Dit was een moment van belang dat niet zonder gevolgen kon blijven.

“Een nieuw tijdperk is aangebroken. Europa wordt geconfronteerd met een duidelijk gevaar op een schaal die niemand van ons als volwassene ooit meemaakte”, zegt Commissievoorzitter Ursula von der Leyen. De Europese Raad besloot unaniem “de komende vijf jaar de defensieparaatheid van Europa resoluut te verhogen”.

Het Witboek presenteert opties om de chronische onderinvestering van de afgelopen jaren recht te trekken en schetst de hiaten in de steun aan Oekraïne. Onder andere wordt voorgesteld om voortaan als EU-landen samen (dus goedkoper) defensiematerieel aan te schaffen en technologieën als AI en quantum te stimuleren.

ReArm Europe schetst verder de financiering van de €800 miljard tellende zogenaamde “defensie-bazooka”. Het is nu aan de lidstaten om hierover reeksen besluiten te nemen. Op Spaans en Italiaans verzoek heeft de Commissie ReArm intussen al wel weer wat afgezwakt tot Readiness 2030 als aanduiding. Dit weerspiegelt de verdeeldheid hierover in Europa.

De Commissie wil het Stabiliteits- en Groeipact deels opschorten. Daarmee zou worden toegestaan dat landen gedurende vier jaar hun defensie-uitgaven mogen verhogen met 1,5 procent van hun nationaal inkomen, zonder dat dit meetelt bij hun maximaal toegelaten staatsschuld. Intussen lopen de overheidstekorten en staatsschulden dan wel verder op.

Als onderdeel van genoemde €800 miljard ligt het Security and Action for Europe-project (SAFE) ter tafel. Daarmee mag de Commissie €150 miljard lenen op de kapitaalmarkt. Landen mogen defensie-investeringen via goedkope leningen daaruit betalen, mits deze voor minstens tweederde van Europese makelij zijn. Dit kan samen met andere EU-landen of met landen die een defensieovereenkomst met de EU hebben, zoals Japan, Moldavië, Noord-Macedonië, Noorwegen en Zuid-Korea. Opmerkelijk is dat behalve mammoet-wapenleverancier Amerika ook buurland het VK is uitgesloten, evenals NAVO-partner Turkije.

Europese schulden maken was voor Nederland altijd ondenkbaar. “Het kabinet ziet eurobonds als het op structurele basis gemeenschappelijk financieren van elkaars begrotingstekorten en overheidsschulden,” zegt Schoof. Nederland is daartegen.

In de Tweede Kamer is een kleine meerderheid daarom tegen gezamenlijke Europese leningen – dat is het als EU lenen van genoemde €150 miljard. Dit behelst drie van de vier regeringspartijen. Toch ging minister-president Dick Schoof in de Europese Raad niet dwarsliggen. Schoof vroeg aandacht voor de schuldhoudbaarheid van het voorstel, dat hij daarmee tegelijk accepteerde.

Die €150 miljard wil de Commissie op grond van ‘buitengewone gebeurtenissen’, zoals zij artikel 122 van het VWEU leest, lenen. De vereiste tweederdemeerderheid van de EU-landen beslist daar binnenkort naar verwachting positief over. Dit zijn echter niet de in Nederland hoogst omstreden eurobonds of euro-obligaties. Tegelijk lijkt zo’n lening van de EU daar wel sterk op.

De Europese Centrale Bank, de Commissie, het Europees Parlement en een reeks weinig kredietwaardige zuidelijke EU-landen bepleiten al jaren euro-obligaties. Zolang de EU bestaat, volgt Nederland bij financieringsvoorstellen Duitsland.

Raadsvoorzitter Van Rompuy deed in 2012 premier Rutte in woede ontsteken toen hij dacht Duitsland te hebben gewonnen voor de introductie van eurobonds. “Dan stapt Nederland uit de eurozone”, was het botte antwoord van Rutte 1).

Dat was op het hoogtepunt van de eurocrisis. Eurobonds zijn voor Nederland dus onbespreekbaar. Volgens insiders zijn ze bovendien taboe omdat het Bundesverfassungsgericht (Duitse constitutionele hof) een besluit tot invoering daarvan zal vernietigen.

Gezamenlijke Europese schulden zijn namelijk in strijd met het verdrag VWEU. Daar staat (artikel 125) dat de EU-landen nooit of te nimmer opdraaien voor elkaars schulden. Na de coronacrisis is daar in 2020 een uitzondering op gemaakt met een Europese lening (geen eurobonds) van 750 miljard. Nederland was daar absoluut tegen. Het ging pas door zodra traditioneel zuinig Duitsland onder kanselier Merkel akkoord ging. “Absoluut eenmalig”, benadrukte de kanselier destijds, tot geruststelling van Rutte.

Intussen lopen de schulden van de EU spectaculair op. Vijf jaar geleden nog maar ruwweg €100 miljard, vandaag – via het Coronaherstelfonds – op weg naar de €500 miljard, de hier besproken plannen nog helemaal niet meegeteld!

“We moeten dit niet allemaal permanent met tekorten en schulden gaan financieren. Dat kan gewoon niet (…) Dat moet niet alleen tijdelijk zijn. Het moet ook begrensd zijn tot louter defensie-uitgaven. En het moet zo kort mogelijk duren (…). Daarom ben ik het ook echt eens met de zorg die in de Tweede Kamer over Europese schuldenniveaus leeft,” waarschuwde DNB-Bankpresident Klaas Knot op 20 maart in weekblad EW.

Even later vond Knot echter dat de kritische Tweede Kamer hyperventileert over de komst van euro-obligaties. Kortom: tegenstrijdige opinies van ’s lands hoogste gezagsdrager als het over de houdbaarheid van de schulden gaat.

Daarna krabbelde Knot tegenover Jeroen van Wensen in EW wat terug. “Er zijn steeds meer publieke goederen die we niet langer op nationaal niveau kunnen aanbieden, maar die we efficiënter en effectiever op EU niveau kunnen aanbieden (…) Deze beweging past bij het feit dat Europa steeds volwassener wordt en dat in deze boze buitenwereld we volgens mij ook maar één toekomstperspectief hebben: meer en meer de bescherming binnen Europa zoeken”.

Intussen is de staatsschuld van veel EU-landen nu al spectaculair hoger dan destijds als maximum is vastgelegd, te weten: hoogstens zestig procent van de omvang van hun totale economie.

In werkelijkheid ligt de staatsschuld in de eurozone gemiddeld nu al op ruwweg 90 procent. Dat komt door Griekenland (161% staatsschuld) Italië (137%), Frankrijk (110%), Spanje (107%) en België (105%). Twee van de drie grootste Europese landen, Frankrijk en Italië, zitten nu al op een schuldenberg veel groter dan hun totale nationale economie.

Lenen is makkelijk, want je verschuift de lasten (rente en aflossing) naar de toekomstige generaties. Het is goedkoop omdat de EU als landenblok garant staat. De afzonderlijke EU-landen lenen dan vervolgens uit die pot. Bijvoorbeeld voor luchtverdediging, artilleriegeschut, raketten, drones, cyber. Dit wordt ruim uitgelegd, dus inclusief bijvoorbeeld infrastructuur of communicatiesystemen die van belang zijn in een oorlog.

In maart alleen al zaten de politieke leiders al twee keer in Brussel bijeen, maar met magere resultaten. Toch dwingen de Russische agressie in Oekraïne en de Amerikaanse verwijdering van Europa tot actie. Niettemin eindigde de besluitnemende tweede bijeenkomst van 20 maart (die eigenlijk twee dagen zou duren) al diezelfde dag verrassend vroeg. Er zijn geen knopen doorgehakt.

Vooral Italië en Spanje weigeren hun deel te betalen aan ReArm Europe. Tegelijk blokkeert Hongarije EU-27 financiële steun aan het belegerde Oekraïne. Maar dat belet de 26 andere partners niet er verhevigd mee door te gaan.

Dwarsliggers als Hongarije en Slowakije steunen overigens wel het voorstel van Commissievoorzitter von der Leyen om het ongekende bedrag van €800 miljard extra vrij te maken voor bewapening. Ook de niet-NAVO landen als Oostenrijk en Ierland doen mee. De uitwerking, die beslist niet eenvoudig wordt, is voor de Europese Raad.

De elephant in the room van de Europese Raad is vandaag president Donald Trump, die Europa ziet als een rivaal en ons continent daarom wil verzwakken. Trump stelt de veiligheidsgarantie via de NAVO ter discussie en wil met grensheffingen onze uitvoer naar de VS belemmeren.

Zoals gebruikelijk reageert Europa verdeeld. De radicaal-rechtse Hongaarse premier Viktor Orbán en zijn Italiaanse collega Georgia Meloni hebben wel enig begrip voor Trump.

Maar hoe komt Europa aan de resterende bulk van 650 miljard – dus naast de genoemde 150 miljard? Dat is problematisch. En wel omdat de reeks zuidelijke EU-landen, plus Frankrijk en België, nu al bezwijken onder de rente- en aflossingslasten van hun staatsschuld.

Bovendien heeft de EU in 2020 zoals gezegd, ter bestrijding van de coronacrisis, zeer tegen de zin van Nederland, al 750 miljard schulden gemaakt. Binnen twee jaar moet de aflossing daarvan beginnen. Maar niemand weet hoe dat zou moeten.

Voorbijgaand aan het voorgaande, stelt de Commissie voor om de Maastrichtnorm van maximaal drie procent tekort voor defensie-uitgaven de komende vier jaar buiten werking te stellen. Regeringen mogen, hoe diep ze ook in de schuld zitten, dan toch hun defensie-uitgaven met 1,5 procentpunt van het bbp verhogen.

Derde optie is dat landen hun gelden beschikbaar in het Cohesiefonds (steun aan de minder welvarende regio, soms ook klimaatmaatregelen) aanwenden voor het leger. Dan wel het Europees Stabiliteitsmechanisme aanboren. Daar zijn nog honderden miljarden te halen. Tenslotte mikt het voorstel op inbreng van beleggers en de Europese Investeringsbank in Luxemburg.

Alles draait eigenlijk om de komende NAVO-top, met als inzet de verhoging van de defensie-inspanningen van twee procent van het bbp naar minimaal drie procent. Dus eigenlijk de helft meer. Willen de 23 EU-landen die zijn aangesloten bij de NAVO dat wel opbrengen? Want belastingverhoging of bezuiniging op de uitkeringen, het onderwijs of de zorg zijn alom taboe.

Auteursrecht: Europese Unie

Volgens het Europees Defensieagentschap zijn de militaire uitgaven van de EU-landen de voorbije tien jaar al royaal verdubbeld. Die stijging zet nu versneld door.

De financiën zijn samengevat niet het probleem. Wel dat economisch zwakke landen zoals Italië, Spanje en Griekenland het weigeren gebruik daarvan te maken. Polen en de Baltische staten willen de extra defensiekosten eveneens als gift uit Brussel krijgen. Hierover valt niet met Nederland te praten en evenmin met Duitsland.

De top bereikte geen akkoord over het Commissievoorstel om Oekraïne twintig tot op termijn veertig miljard extra militaire steun te geven. Twintig miljard in 2025 zou evenveel zijn als vorig jaar. Daarnaast geeft de EU dit jaar 18 miljard als lid (met de VS) van de G7.

Stopt Amerika met zulke steun, zoals de president al suggereerde, dan is minstens het dubbele nodig wil Oekraïne Rusland overleven. Evenmin haalde het plan de eindstreep om het land snel de twee miljoen artilleriemunitie (kosten vijf miljard) toe te stoppen, waar Kiev om zit te springen.

Dit voorjaar moeten de Europese ministers uitvechten hoe de kosten daarvan te verdelen. Het niveau van de welvaart van ieder EU-land als logische verdeelsleutel zint vooral Frankrijk en Italië niet.

Zij wijzen erop nu al om te komen in hun staatsschuld. Zoals gezegd doen Hongarije en wellicht Slowakije helemaal niet mee. Dit beraad gaat dus volop voort. Uiteindelijk laat de EU president Zelenski, die de leiders op 20 maart online om een besluit smeekte, niet vallen.

Bron: Europese Raad

Kaja Kallas, de hoge vertegenwoordiger voor het Europees Buitenlands Beleid, en voormalig premier van Estland, leed een forse nederlaag doordat haar pleidooi voor steun aan Oekraïne niets opleverde. Kallas’ pogingen om te mogen onderhandelen met Washington D.C., zijn ginds ook al afgewezen.

“Mijn absolute prioriteit is Europa zodanig te versterken dat wij, stap voor stap, onafhankelijk worden van de Verenigde Staten”, zo reageerde Friedrich Merz, de aankomende Duitse bondskanselier, op de onheilspellende Trump. Daartoe komt in Duitsland gedurende de komende twaalf jaar de reuzengrote som van 500 miljard voor overheidsinvesteringen – op basis van leningen - vrij.

Merz wil de defensie-uitgaven boven 1 procent van het bbp voortaan uitzonderen van de Duitse schuldenrem. Als CDU/CSU-leider is het Merz vóór zijn installatie al gelukt dit project er door te krijgen. Hij moest daarvoor behalve in de Bondsdag, ook in de Bondsraad (de deelstaten) een tweederdemeerderheid verwerven. Dankzij de steun van behalve de SPD ook de oppositionele Groenen is Merz’ salto gelukt.

Terwijl de presidenten Trump en Poetin onderhandelen over een staakt-het-vuren in Oekraïne, vormt zich een coalition of the willing van landen die de uitvoering daarvan willen bewaken. Op initiatief van president Emmanuel Macron en de Britse premier Keir Starmer gaan de deelnemende landen vooral optreden zodra de Verenigde Staten de handen aftrekken van Oekraïne. Komt er een bestand, dan willen in elk geval het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk dat helpen verdedigen.

Naast de meeste EU/NAVO-landen – waaronder Nederland – doen ook Australië, Canada en Turkije mee. Italië doet niet mee. Onduidelijk is nog welke landen, behalve luchtsteun en militair materieel, ook soldaten willen sturen. Duitsland, Italië, Spanje en Kroatië hebben bij de tweede top van 27 maart in Parijs daarover hun twijfels geuit.

Macron mikt daar nog altijd op, naast maritieme en luchtsteun.

Steve Witkoff, de Amerikaanse gezant voor Rusland en Oekraïne, is overigens weinig enthousiast over zo’n internationale troepenmacht voor Oekraïne. Europese troepen naar Oekraïne sturen om een toekomstig staakt-het-vuren te garanderen, noemt de Trump-gezant een onrealistische “pose” en “simplistisch”. Hoe loopt dit af?

Verbetering van de concurrentiekracht van het bedrijfsleven was eigenlijk de inzet van de top. Door de andere politieke beslommeringen kwam dat onderwerp in het nauw. Gezien de beruchte ambtenarij en regeldruk – overigens ook nationaal, regionaal en gemeentelijk – verzoekt de Europese Raad de overheden om die met een kwart te verminderen. Voor het midden- en kleinbedrijf zelfs met minstens 35 procent. Hoe dat precies uit te voeren is, blijft echter onduidelijk. De komende EU-Omnibuswet, die bergen complexe regelgeving beter uitvoerbaar wil maken, is het begin. Deze regeling wordt dezer dagen met spoed van kracht.

Europa gaat het spaargeld van zijn bevolking – het duizelingwekkende bedrag van €10.000 miljard – veel meer inzetten voor bedrijfsfinanciering. De daartoe beoogde, weinig tot de verbeelding sprekende kapitaalmarktunie wordt omgedoopt tot Europese Spaar- en Investeringsunie.

“Zij zal jaarlijks honderden miljarden euro’s aan aanvullende investeringen naar de Europese economie helpen kanaliseren, wat zal helpen het concurrentievermogen, de strategische autonomie en de economische veiligheid van de EU te stimuleren,” concludeert de Europese Raad. Afwachten of het al sinds 2020 hierover lopende, vruchteloze beraad nu eindelijk op gang komt.

Na deze weinig opwekkende analyse dient gezegd dat met de komst van bondskanselier Merz en zijn motto Europe first de Frans-Duitse aanjager van Europa terugkeert. President Macron krijgt eindelijk volop steun uit Berlijn – en dat werd tijd. Oerzuinig Duitsland is bovendien om. Merz suggereerde de Franse leider zelfs om de EU onder diens nucleaire paraplu te laten schuilen.

Tegelijk boden de Europese toppen van maart een niet te overbruggen tegenstelling. De meeste, nabij het agressieve Rusland gelegen landen willen voor hun verdediging zwaar (blijven) investeren.

Veiliger gelegen landen als Spanje, Italië en Frankrijk daarentegen weigeren of aarzelen. “Poetin zal zijn troepen niet over de Pyreneeën sturen,” redeneert de Spaanse premier Pedro Sánchez. Spanje doet niet mee aan het extra lenen, terwijl Italië en Frankrijk sterk aarzelen.

Met bovendien een onwillig Amerikaans leiderschap staat Mark Rutte bij de NAVO voor zijn proefstuk. Want uiteindelijk beslist de NAVO-top in juni in Den Haag of het Westen overleeft. Zo ja, wordt Trump dan de man die Europa verenigde?

Dr. Jan Werts is journalist en publicist en promoveerde in 1991 op een dissertatie over de Europese Raad. Hij is voor het Montesquieu Instituut de vaste correspondent in Brussel.

• 1) 

  de Volkskrant, Mark Peeperkorn, 30 april 2014. “Rutte dreigde euro te verlaten”.