Waarom uiteenrafelend Europa nu eenmotorig vliegt

Emmanuel Macron probeert vandaag in Parijs te overleven als president. De in Berlijn zwoegende bondskanselier Olaf Scholz geeft ook al geen prioriteit aan de EU. Het tweetal is niet eens in staat om thuis de lakens uit te delen. Laat staan in Europa, waarover zij bovendien verschillend denken. Dat was wel anders onder de tandem “Merkozy”: kanselier Merkel-president Sarkozy. Tegenwoordig pauzeert de befaamde Frans/Duitse waar Europa om toch draait.

Destijds trok Raadsvoorzitter Herman Van Rompuy zo nodig aan de Europese leidsels, maar zo’n briljante voorzitter van de Europese Raad ontbreekt nu. Pas eind 2024 neemt de sociaaldemocraat António Costa de voorzittersrol van Charles Michel over. De vroegere Portugese minister-president moet zich volgend jaar dan nog eerst inwerken.

Wel een vliegende start maakt de als crisisbezweerder (corona, Oekraïne, energie) gevierde Ursula von der Leyen. Haar nieuwe Commissie, binnenkort aan zet voor de rest van de jaren twintig, telt politieke kanjers. De Commissievoorzitter heeft het urgente migrantenprobleem al naar zich toe getrokken. Meer daarover hierna.

The woman at the heart of Europe (aldus The Economist), zie de foto, heeft in de Commissie de portefeuilles zó verdeeld dat zij aan alle touwtjes trekt. Dat deed zij in het verleden overigens ook al. Maar dan stuitte ze nog wel eens op bijvoorbeeld Frans Timmermans, de eigenwijze ambitieuze “klimaatpaus”. Een andere bekwame vaste criticaster, Thierry Breton (digitaal Europa) heeft zij deze zomer geretourneerd naar Parijs.

De Duitse gepromoveerde vrouwenarts en econoom, moeder van zeven, woont in de top van de Commissiekantoren waar ze naast haar bureau een appartementje liet inrichten. Zoiets is nooit eerder vertoond.

In 1999 moest de hele Commissie-Santer aftreden. Haar Luxemburgse voorzitter durfde uit angst voor Parijs de corrupte Franse commissaris niet haar congé te geven. Dan stuurde het Europees Parlement de héle Commissie maar weg. De Commissievoorzitter van vandaag is duidelijk van niemand bang!

Voortaan rapporteert in de Commissie iedereen aan iedereen. Onze Wopke Hoekstra (klimaat en schone groei) doet dat aan een van de zes vicevoorzitters en die zijn weer onderhorig aan von der Leyen. Dit presidentieel regime doet denken aan haar voorganger Jacques Delors (1985-1995). Die Franse krachtpatser leverde Europa rond 1990 de interne markt, het historische verdrag van Maastricht en de euro als gezamenlijke munt.

Twee van haar al jaren trouwe volgelingen, hoewel toch afkomstig uit kleine landen, krijgen een topbaan. De Slovaak Maros Sefcovic, (internationale) Handel en Institutionele Kwesties. De Let, Valdis Dombrovski, Economie en Uitvoering Programma’s.

De meest prestigieuze Brusselse post, Concurrentiebeleid, Digitale en Groene Transitie gaat naar de Spaanse Teresa Ribera. Het is naar verluidt nooit eerder gebeurd dat een nieuwkomer deze portefeuille krijgt. Dit laatste moest von der Leyen doen om haar belangrijkste partner, de sociaaldemocraten, bevriend te houden.

Met von der Leyen-2 binnenkort in het zadel bevestigt de christendemocratische voorzitter de klassieke machtsbalans. De Commissie als ingenieuze en ambitieuze ambtelijk sterke motor van de EU onder de politieke heerschappij van de 27 regeringschefs in de Europese Raad. De christendemocraten hebben trouwens een meerderheid in de nieuwe Commissie.

Het grootste risico dat de bedreven Commissievoorzitter neemt is het beter te willen weten dan de nationale leiders in de Europese Raad. Dat overkwam Delors tegen het einde van zijn termijn en eerder de Italiaanse Commissievoorzitter Romano Prodi. De Europese Raad was beiden daarom uiteindelijk moe.

Het jarenlang door links gekoesterde taboe op de opvang van asielzoekers buiten de Schengengrenzen ligt na de top van 17 oktober in Brussel in scherven. De meeste nationale leiders, met Nederland naast Italië op kop, willen een strenger asielbeleid. “Wij namen besluiten die voorheen taboe waren”, zegt de premier van Tsjechië, Petr Fiala.

Uitgeprocedeerde asielzoekers en gelukzoekers uit veilige landen moeten voortaan terug. Nu blijft ruim tachtig procent toch hier. Meer daarover hierna. Verder belooft de Commissievoorzitter in de eerste honderd dagen een ambitieuze groene industriedeal en een boervriendelijker landbouwbeleid. Twee christendemocratische stokpaardjes: vergroenen én industrialiseren.

Intussen rafelt de Europese Unie wel uiteen.

• - 

  Het prestigieuze Schengen, ligt op apegapen. Met de “Grote Drie” Frankrijk, Duitsland en Italië rijgen veel kleinere landen hun nationale grens weer dicht. De slagboom daar is, ten minste voor selectieve controles, voorlopig terug. En wel om illegalen, criminelen en terroristen te weren.
• - 

  Migratie. Na al eerder de EU zelf (met bijvoorbeeld Turkije, Tunesië, Egypte) willen Nederland, Italië, Denemarken op eigen houtje migranten gaan weren.
• - 

  De Hongaar Viktor Orbán met zijn radicaal-rechtse regering was dé criticus van de Europese Raad. Inmiddels participeren partijen in de regering die volop kritisch staan tegenover de EU in Finland, Italië, Kroatië, Nederland, Slowakije,Tsjechië, Zweden. Mogelijk volgt binnenkort Oostenrijk. In zekere zin ook Frankrijk, waar premier Barnier afhankelijk is van de stilzwijgende steun van het Rassemblement National van Marine Le Pen.
• - 

  Uiterst rechts was hier altijd marginaal. Voortaan zijn de Patriotten (zoals Orbán, Wilders, Le Pen, Vlaams Belang) de op twee na grootste partij in het Europees Parlement. De christendemocratische EVP neigt er toe bij migratie “over rechts” een beslissende meerderheid te gaan creëren. Dit was altijd onvoorstelbaar.
• - 

  Tot voor kort negeert alleen Hongarije de spelregels (met asiel, migratie, rechtsstaat, Rusland, China) en het gezag van het EU-Hof. Nu volgen Slowakije en wellicht Bulgarije.
• - 

  Waar je ook rondkijkt, van Spanje via Frankrijk en Nederland naar Duitsland en Oostenrijk je ziet alom wankele regeringen die vaak wantrouwend naar Brussel kijken.

Tevoren was verwacht dat minister-president Dick Schoof, omdat hij partijloos is, in Brussel als een “politieke wees” zou rondlopen. Schoof kan niet zoals Mark Rutte terugvallen op de Europese liberalen met president Macron. De Europese Raad is echter geen vergadering van partijpolitici maar draait om nationale belangen. Gelijkgezinde leiders zoeken daar elkaar altijd op, los van hun partijkleur.

Onze premier zat daarom al vóórdat de topconferentie begon in het centrum van de macht. Zie de foto. Deze groep leiders sloot zich aan bij de “innovatieve oplossingen” die de Commissie voor het migratievraagstuk wil presenteren. Veelzeggend is het dat de Commissievoorzitter hier aanschoof, dus de hardliners steunt. Europa knoopt zo trouwens aan bij een recente wereldwijde beweging.¹⁾

Vlak tevoren presenteerde von der Leyen onverwacht een tienpuntenplan. Daarin vindt het taboe op het terugsturen van uitgeprocedeerde asielzoekers en migranten zijn einde. De Europese Raad verwacht daarover “met spoed” voorstellen van de Commissie.

Briljant idee van de deelnemers om in de ochtend voor de Europese Raad van 17 oktober begon, dit vooroverleg te organiseren. We zien de Italiaanse premier Meloni als gastvrouw gezeten tussen haar Deense collega Frederiksen en Schoof. Links boven de Tsjech Viala. Rechts Orbán, op de rug von der Leyen naast de Oostenrijkse kanselier Nehammer. Verder waren naar verluidt aanwezig de Griekse leider Mitsotakis en zijn Poolse collega Tusk.

In ambtelijk jargon klinkt dat zo. “De Europese Raad roept er toe op om op alle niveaus vastberaden in te zetten op het faciliteren, verhogen en versnellen van terugkeer uit de Europese Unie (….) Hij verzoekt de Commissie om met spoed een nieuw wetgevingsvoorstel in te dienen”. De Engelstalige tekst is nog iets feller. Die spreekt van vastberaden actie (determined action).

Toch is het gek dat migratie vandaag de Europese agenda beheerst. Eerder dit jaar nam Brussel na jarenlang touwtrekken namelijk een gedetailleerd Asiel en Migratiepact aan. Vooral de Groenen in het Europees Parlement hebben destijds echter belet dat daar een effectieve terugkeerregeling in zit. Nu rechts alom in Europa verkiezingen wint, ontstaat een meerderheid voor een sluitende terugkeerverordening.

In haar genoemde plan spreekt von der Leyen haar steun uit voor terugkeercentra gelegen buiten de EU. “We moeten routes blijven verkennen om terugkeerhubs buiten de EU op te zetten”. De rechtse Italiaanse premier Georgia Meloni heeft zoiets – tegen een forse betaling - zelf al met Albanië geregeld. Een rechter in Rome verzet zich daar intussen wel tegen. Nederland denkt aan Kazakstan en Oeganda. De vraag is nog wel of die landen toehappen.

In de beoogde opzet komen de asielzoekers niet langer zomaar de EU binnen, maar worden aan de Schengengrenzen opgehouden. In zo’n buiten de EU gelegen centrum - eufemistisch hub genaamd - krijgen de migranten met weinig kans op toelating na een korte procedure, als die verkeerd voor hen afloopt, bericht van uitzetting.

Onduidelijk is nog wel hoe dat laatste verloopt. Gedacht wordt om de veilige landen van terugkeer via handelsvoordelen te lokken en met het weigeren van visa te dwingen. De afgewezen migranten komen in elk geval niet meer, zoals nu, de EU binnen. Maar wat te doen met afgewezen asielzoekers die niet terug kunnen?

Zij die wel kans maken volgen in de hub de normale procedure en worden na acceptatie verdeeld over de EU. Landen die dan hun aandeel weigeren (zoals Nederland van plan is) kopen dat af voor 20.000 euro per toebedeelde asielzoeker. Onduidelijk is wat er gebeurt als de meeste landen daarvoor zouden kiezen. Dit hele systeem wordt versneld ingevoerd, zo is nu de afspraak. Mensenrechtenorganisaties hekelen de overeengekomen aanpak.

Raad van Ministers en Europees Parlement moeten de beoogde terugkeerregeling nog wel overeenkomen. Dat gaat bij ruwweg tweederde meerderheid. Dwarsliggers zoals de Spaanse sociaaldemocratische premier Pedro Sánchez, worden dan overstemd. Spanje zet de illegale migranten massaal in als goedkope landarbeiders, waaraan daar een groot tekort is. Sánchez spreekt overigens hooghartig van “morele en wettelijke verplichtingen tegenover die migranten”.

In het Europees Parlement waar sociaaldemocraten en groen tegen zullen stemmen, kunnen de christendemocraten samen met mogelijk wat liberalen en radicaal rechts de nieuwe regeling er door halen. Zo’n besluitvorming “over rechts” is dan wel uniek.

In 2018 bereikte de Europese Raad ook als zo’n “doorbraak” dus met precies dezelfde plannen. Daarvan is daarna nooit meer wat vernomen²⁾. De landen van terugkeer wilden niet meedoen. Dat moet ook nu nog wel blijken. “De sfeer rond migratie is intussen veranderd”, zei Schoof.

Zou het voorgaande toch mislukken, dan is er nog de optie waarbij Nederland en Oostenrijk met Duitsland en Frankrijk, Tsjechië, Denemarken, Griekenland, Finland, Kroatië, Luxemburg, Malta, Zweden en Slowakije en wellicht België buiten de EU om een regeling voor strikte terugkeer op poten zetten. Dat echter is juridisch niet eenvoudig.

Duitsland wacht niet op Europa. Asielzoekers die via een ander EU-land binnenkomen ontvangen daar geen uitkering meer. Hebben ze wapens (zie de recente aanslag in Solingen) dan gaan ze voortaan het land uit

Polen heeft op eigen houtje het recht op asiel vanuit buurland Wit-Rusland helemaal opgeschort. De Polen volgen nu weer de weg van de vroegere rechtse regering. Die had al ontdekt dat Wit-Rusland, waarschijnlijk in overleg met het Kremlin, opzettelijk talloze migranten uit onder andere Iran naar Polen stuurt. Volgens Tusk om via “verkapte oorlogsvoering” de democratie in zijn land te ondergraven.

Tusk krijgt in Brussel alle begrip. Eerder sloten Finland en enkele Baltische staten om genoemde redenen hun oostgrenzen al hermetisch af. Polen heeft op eigen kosten geïnvesteerd in dure 180 kilometer lange hekken en de permanente inzet van ruwweg tienduizend manschappen daar.

Zelenski’s vredesplan

Weinig zicht op extra financiële en militaire steun kreeg de gast van de dag, de Oekraïense president Volodymyr Zelenski. Hij presenteerde een “overwinningsplan” op Rusland. Uitgangspunt de “onvoorwaardelijke belofte” van te zijner tijd het NAVO-lidmaatschap. Tegelijk wil Zelenski geen grondgebied verliezen.

Bij de EU noch later op de dag bij de NAVO in Brussel kreeg Zelenski veel bijval. Neemt Berlijn het destijds stiekem laten opblazen van de gasaanvoerlijn Nord Stream hem kwalijk? Kanselier Scholz blijft weigeren raketten te leveren waarmee Oekraïne diep Rusland in kan vuren. Orbán van Hongarije blijft ruim zes miljard steun uit het Europese Vredesfonds blokkeren. Daarvoor is unanimiteit tussen de EU-27 vereist.

Orbán zegt te wachten op de door hem verhoopte verkiezing van Donald Trump in de VS. De Europese Raad herhaalde wel zijn “onwrikbare steun” aan Oekraïne. Dat omvat het beloofde kredietpakket van 50 miljard dollar van het Westen, inclusief de EU.

De gruwelijke slachting van intussen meer dan veertigduizend Palestijnen door Israël in Gaza, op de Westelijke Jordaanoever en verder in Libanon kwam nauwelijks ter sprake. Nu Amerika het niet doet, had Europa karakter kunnen tonen door premier Netanyahu onder druk te zetten. Zie de associatieovereenkomst met Tel Aviv met verregaande samenwerking en allerlei handelsvoordelen voor dat land.

“Nederland moet zijn beleid ten aanzien van het Palestijns-Israëlische conflict volledig omgooien, vindt de Adviesraad Internationale Vraagstukken (AIV). In een nieuw rapport worden kabinet en parlement aangeraden snel over te gaan tot erkenning van de Palestijnse staat”, aldus het ANP op 23 oktober.

De traditionele herfsttop nam dit jaar geen besluit van belang, maar opent tegelijk ongekende perspectieven. Eenmotorig Europa vliegt dus toch. En achter de koene Duitse gezagvoerster zit ’n rijtje ineens - zodra het over migratie gaat- bekeerde rechtse eurosceptici! Migratie is voortaan Chefsache.

Premier Schoof en zijn geestgenoten met hun eigen “plannetjes voelden zich in Brussel eerder gesterkt dan teruggefloten”, concludeerde de NRC. Met een effectieve terugkeerregeling, met opvangcentra aan de Schengengrenzen en deals met veilige landen kan de EU een zware migrantencrisis als die van 2015 dan voortaan vermijden. Mits de beloofde “innovatieve oplossingen” er nu dan wel komen.

Dr. Jan Werts is journalist en publicist en promoveerde in 1991 op een dissertatie over de Europese Raad. Hij is voor het Montesquieu Instituut de vaste correspondent in Brussel.

• 1) 

  “The anti-immigration revolt“, The Economist, 27 juli 2024.Jan Werts
• 2) 

  Jan Werts, Nieuwe aanpak vluchtelingenprobleem, analyse 9 juli 2018