Halsbrekende toeren bij VVD

De VVD, al meer dan tien jaar ’s lands leidende partij, is bezig met halsbrekende toeren, een avontuur dat bij menig voorganger is al misgegaan: een leiderschapswissel.

Iedereen, nou ja: bijna iedereen, gaat er vanuit dat Mark Rutte aan zijn laatste rondjes bezig is. Het heeft er alle schijn van dat Edith Schippers, na een paar jaar bedrijfsleven op de terugweg naar Den Haag, voorbestemd is hem op te volgen. Als gloednieuwe lijsttrekker van de VVD bij de verkiezingen voor de Eerste Kamer wordt zij ‘gepositioneerd’, zoals het in het Haagse geheimtaaltje heet.

Zo’n machtsoverdracht is een militaire operatie, achter de schermen met grote precisie voorbereid. Het kan gemakkelijk misgaan. En het is veel misgegaan. Bij het CDA heugen ze zich als de dag van gisteren hoe de overschakeling van Ruud Lubbers naar Elco Brinkman [1994] ontspoorde. Bij de PvdA leek de opvolging van Wim Kok in 2001 goed te gaan, maar Ad Melkert trok het niet. En JP Balkenende's vertrek [2010] liet de christen-democratie in verwarring achter. De leiderschapstwisten met Rita Verdonk is de VVD niet in de kouwe kleren gaan zitten.

De VVD-top wil het bij de opvolging van Mark Rutte beter doen. En tot op heden lijkt dat te lukken. Edith Schippers wordt zonder morren geaccepteerd. Opererend in de schaduw van Rutte - ondanks gemor hier en daar nog steeds de onomstreden partijleider - speelt ze meer en meer een zichtbare rol. De aanval op de dreigende ‘linkse wolk’ werd gezamenlijk via De Telegraaf ondernomen. En ze zegt alles wat rechtgeaarde VVD’ers bevalt: ‘Ik ben voor minder belasting, op alles.’

Er is een cruciale voorwaarde voor het welslagen van de opvolgingsoperatie: de uitslag van de verkiezingen voor Provinciale Staten en de daaraan gekoppelde verkiezingen voor de Eerste Kamer. Die moet niet al te beroerd voor de VVD uitvallen. Als de partij al te veel verliest - een beetje mag wel, dat is ingecalculeerd - bestaat er kans op onrust. Op gedoe. Op twijfel. Zit de partij wel op de juiste koers? Moet het niet over een andere boeg? Zijn we niet toe aan iemand die niet uit de school van Mark Rutte komt?

De positie van de VVD is kwetsbaarder dan op het eerste gezicht lijkt. Al meer dan tien jaar is de partij de grootste, eigenlijk onbedreigd. Onder Mark Rutte heeft de VVD de klassieke positie van het CDA overgenomen - als onontkoombare regeringspartij, opererend vanuit het politieke centrum. Maar dat is altijd ook dansen op een smalle evenwichtsbalk. Zeker voor een partij als de VVD die van oudsher zich comfortabel op de rechterflank waande. Sinds enkele jaren heeft de partij serieuze concurrentie vanaf rechts. Er is rechts van de VVD veel ruimte ontstaan, ook dankzij het opschuiven van Rutte’s partij naar het midden. Wat begon met Pim Fortuyn is twintig jaar later uitgegroeid tot een hele serie partijen en partijtjes die het de VVD lastig maken, uiteenlopend van Wilders’ Vrijheidspartij via JA21 en Haga’s BV tot het Forum van Thierry Baudet, bij elkaar goed voor zo’n 30 zetels. En dat is dan nog buiten BBB gerekend, een beweging waarin opvallend veel ex-VVD’ers actief zijn.

Het is tegen die ‘rechtse donderwolk’ dat de VVD zich probeert af te schermen. Door zich op te werpen als grootste tegenspeler tegen de ‘linkse wolk’ gaf het duo Rutte-Schippers kiezers op rechts een signaal.

De VVD zet nog een ander middel in om zich te handhaven: het premierschap. Mark Rutte wordt als staatsman ingezet, als de man bij wie het land in vertrouwde handen is, de leider die garant staat voor stabiliteit. De provinciale campagne wordt, in elk geval door de VVD, meer in het Witte Huis, Europa en zelfs Kiev gevoerd dan in Diepenheim-achtige plekken. Zelf is Rutte opvallend actief in de buitenlandse politiek: hij schrijft artikelen in kranten, geeft colleges, laat zich met andere staatslieden fotograferen.

Ook dat lijkt te passen in de opvolgingsstrategie: een glijdende overstap naar een internationale functie elders. Later dit jaar gaat de NAVO op zoek naar een nieuwe secretaris-generaal. Den Haag speculeert er al een tijdje gretig over.

Maar eerst 15 maart. Als het voor de VVD goed afloopt, kunnen de volgende stappen in de estafetteloop worden gezet. Mocht het tegenvallen, dan blijft Mark Rutte voorlopig nog een tijdje. Er zijn er in Den Haag nog wel een paar die het er op houden dat Rutte het nog een keertje wil proberen.

Jan Schinkelshoek, hoofdredacteur van De Hofvijver, is oud-lid van de Tweede Kamer. Hij was in de jaren ’80 campagnestrateeg van het CDA.