De geopolitieke toekomst van de EU en NAVO: Een Gordiaanse knoop?

The best weapons today don't fire bullets , zo stelt John McFate in zijn boek "Goliath" over oorlog en machtspolitiek anno 2021. Het inzetten van wapens als migratie en energietoevoer door Wit-Rusland en Rusland laten Europa op harde wijze kennis maken met deze les. Daarom is de traditionele opvatting over defensie en veiligheid uitgebreid met een breed scala aan beleidsonderwerpen zoals cyber, energie, migratie, gezondheid, en technologie. Vier cruciale momenten in het komende jaar - en een wirwar aan belangenverstrengelingen die doet denken aan een heuse Gordiaanse knoop - zullen in grote lijnen bepalen hoe de geopolitieke toekomst van de EU en NAVO er uit zien.

Het pijnlijk blootgestelde onvermogen van Europese lidstaten om onafhankelijk van de Verenigde Staten haar belangen te kunnen verdedigen in Afghanistan, in combinatie met de acties van Wit-Rusland en Rusland, heeft het versterken van Europese 'weerbaarheid' en defensiecapaciteiten binnen de EU een politieke topprioriteit gemaakt. 'Ach, dat is wel vaker zo geweest', reageren sommige critici bagatelliserend. Gelijk hebben ze, maar toch zien we hier iets belangrijks over het hoofd.

De winter van 2021 en het voorjaar van 2022 worden namelijk gekenmerkt door cruciale momenten die het toekomstige strategische beleid van zowel de EU als de NAVO zullen bepalen. Wat kunt u dan verwachten? Een gezamenlijke EU-NAVO verklaring over toekomstige samenwerking in december 2021, een EU-defensietop onder het Franse voorzitterschap in het begin van 2022, de publicatie van - en onderhandeling over - het 'strategisch kompas' van de EU in het voorjaar van 2022, en de herziening van het strategisch concept van de NAVO in maart 2022.

De politieke agenda van beide organisaties geeft nu dus de mogelijkheid om een ambitieus defensiebeleid door te voeren, en de eerder genoemde gebeurtenissen hebben de betrokken partijen de motivatie gegeven om dat ook daadwerkelijk te doen. Veel zal afhangen van de rolverdeling tussen de EU en de NAVO in hun gezamenlijke verklaring omtrent toekomstige samenwerking. De belangen van deze twee actoren overlappen namelijk nog altijd op bepaalde gebieden, maar lopen in toenemende mate uiteen op andere vlakken.

Zo is inmiddels 80% van het budget van de NAVO afkomstig van buiten de EU, waarvan de grootste oorzaken het vertrek van het Verenigd Koninkrijk uit de EU en het nalaten van Europese lidstaten om 2% van hun bruto binnenlands product te besteden aan defensie zijn. Daarnaast maakt de Verenigde Staten - aanvoerder van de NAVO - zich op voor een wereldwijde machtstrijd met China, terwijl de EU juist zoekt naar mogelijkheden om de groeiende politieke instabiliteit in naburige regio's het hoofd te bieden. Aan de andere kant heeft president Biden aangekondigd Amerika's bondgenoten te willen gebruiken om China in te dammen, en vertrouwen veel Europese lidstaten nog altijd op de bescherming van de Verenigde Staten tegen mogelijke agressie van Rusland.

De uiteenlopende belangen van de VS en de EU worden nu geaccentueerd door het feit dat de 'Grand Strategy' van de Verenigde Staten, tot voor kort de onaantastbare unipolaire macht, niet meer strookt met de realiteit. Europese bondgenoten hebben lang geprofiteerd van Amerika's 'two-war strategy', wat inhoudt dat Amerika twee grote conventionele conflicten tegelijkertijd moet kunnen voeren - en winnen. Door de consistente groei van China's militaire macht en de blijvende dreiging vanuit Rusland zijn vraagtekens komen te staan bij de haalbaarheid van deze strategie.

Met die kennis in het achterhoofd is het aannemelijk dat de gezamenlijke EU-NAVO verklaring officieel de ruimte zal geven aan Europese lidstaten om hun defensiecapaciteiten binnen een Europees raamwerk te versterken, zonder dat dit ten koste gaat van Amerika's welwillendheid om de collectieve veiligheid van NAVO-leden te garanderen. Als NAVO-leden zelf meer tegenwicht kunnen bieden tegen Rusland in een crisis, is de last op Amerikaanse schouders minder groot. De NAVO kan zich op die wijze naar een globaal niveau manoeuvreren onder leiding van de VS, gesteund door de economische macht van de EU, en met meer 'weerbare' bondgenoten op het gebied van cyber, energievoorziening en technologie aan haar zijde - en de blik gericht op China.

Dit geschetste scenario sluit aan bij de statements van verschillende staten en actoren die een hoofdrol spelen in dit proces. Zo hebben Nederland, Spanje en Frankrijk bilaterale white-papers gepubliceerd waarin zij zich uitspreken voor een ambitieus EU-defensiebeleid en wil de Europese Commissie zich hard maken voor een zogeheten 'Defensie Unie'. Secretaris-Generaal van de NAVO Jens Stoltenberg beoogt op zijn beurt een 'globale benadering door NAVO', met het oog op de 'groeiende aanwezigheid van China' en de 'toekomstige uitdagingen die niemand alleen kan adresseren'.

De EU-defensietop onder Frans voorzitterschap begin 2022 geeft vervolgens de kans aan Europese lidstaten om de koppen bij elkaar te steken over de specifieke richting van het toekomstige defensiebeleid. Het is namelijk moeilijk om de angst voor Russische agressie vanuit de Baltische Staten te rijmen met de Franse wens om over een sterke interventiemacht te beschikken met het oog op potentiële onrust in West-Afrika. Het 'strategisch kompas', een tweejarig onderzoek naar de strategische belangen van Europese lidstaten, zal daarbij als leidraad fungeren. De presentatie van het herziene strategische concept van de NAVO zal op gelijke wijze invulling geven aan de nieuwe rol die het militair bondgenootschap op zich poogt te nemen.

Betekent dit dat de geopolitieke toekomst van Europa en Amerika in kannen en kruiken is? Nee, verre van, er zijn nog altijd veel partijen wier belangen in het gedrang komen mochten de EU en NAVO zich in deze voorgestelde richting begeven. Zo zal Duitsland - de informele leider van de EU en tot heden pacifistisch ingesteld - een kant moeten kiezen in het debat omtrent 'Europese strategische autonomie'. Tevens zullen EU-lidstaten hun defensie-uitgaven structureel en aanzienlijk moeten verhogen om de Europese ambities te bewerkstelligen. Het is echter maar de vraag hoeveel democratisch draagvlak er is voor zulke voorstellen in een periode waar het klimaat, huisvesting en de zorg om directe aandacht vragen. And last but not least , de Verenigde Staten zal consistente steun verwachten vanuit Europa in zijn opstelling tegenover China. Dat zal voor landen die nauwe economische banden onderhouden met China, zoals Duitsland en België, nog voor frictie en dreiging zorgen als de twee grootmachten de degens kruisen over mogelijke diplomatieke rellen, territoriale disputen, of handelsconflicten.

Marnix Middelburg is redacteur voor Europa-Nu.nl en gespecialiseerd in internationaal buitenlands en veiligheidsbeleid.