De Slag om Europa

Rusland speelt schaak en tracht zijn tegenstanders van het bord te werken met onverwachte zetten die bestaan uit desinformatie, beïnvloedings­campagnes, subversie en de inzet van drukmiddelen zoals de gasexport. China tracht, net zoals bij Go, het hele bord in handen te krijgen. Dat doet China met de nieuwe zijderoutes, het Belt and Road Initiative (BRI), het 17+1 forum en met internationale hulp, handelsverdragen, investeringen en propaganda. In tegenstelling tot schaak en Go, is American football geen denksport. Hier staan twee ploegen tegenover elkaar die op elkaar inbeuken en terreinwinst trachten te boeken. Dat kwam aardig overeen met de aanpak van President Trump: met botte macht regeringen dwingen totdat ze opgeven en zich schikken. Al deze leiders willen de mondiale regels van het spel bepalen om er zelf beter van te worden en vinden dat de Europese Unie dit streven in de weg staat. En al deze leiders beten hun tanden op Europa stuk. Hoe kan dat?

Om dat te begrijpen moeten we weten hoe zij de Unie zien, namelijk als een blok. Dat komt omdat de lidstaten een deel van hun soevereiniteit aan Brussel hebben afgestaan. Brussel is verantwoordelijk voor de douane-unie, de mededingingsregels voor de interne markt, het monetair beleid voor de eurozone, de instandhouding van de biologische rijkdommen van de zee in het kader van het gemeenschappelijk visserijbeleid en de gemeenschappelijke handelspolitiek. Dat laatste betekent dat Brussel gerechtigd is om handelsverdragen af te sluiten. Precies hiermee krijgen niet-EU-landen te maken. Brussel spreekt hier namens 450 miljoen burgers en de belangrijkste geïntegreerde markt van de wereld. Dat is een machtsfactor waar Trump, Xi en Poetin niet tegenop kunnen. Ook de Britten kregen hiermee te maken na hun besluit om uit de Unie te stappen. Downing Street vond dat de Unie geen overdreven eisen moest stellen en eiste dat ze als gelijken zouden worden behandeld. Daarop reageerde EU-hoofdonderhandelaar Michel Barnier onderkoeld met de mededeling dat de Britten geen gelijken waren. Daarvoor was het verschil in inwoners en economie te groot.

Ingewikkelder wordt het als het gaat om gedeelde bevoegdheden van de Unie en de lidstaten. Dat verklaart veel controverses tussen de lidstaten over onderwerpen als defensie, veiligheid en buitenlandbeleid. Daarom gaat het vaak mis als de Unie waarden als democratie en vrijheid wil exporteren of ergens vrede wil brengen. Een geruststelling is dat de Amerikanen dat ook niet kunnen. De effectiviteit van sancties is daarvoor te gering. Toch komt er uiteindelijk altijd een compromis waarmee de Unie weer met één mond kan spreken. Precies daarmee krijgen leiders te maken die door die sancties worden getroffen. Vraag maar aan Xi, Poetin en leiders als Loekasjenko.

Voor China, Rusland en Amerika is de eu daarom een geopolitieke speler en een supermacht. Alleen eentje die totaal anders functioneert dan traditionele supermachten. Dit is geen supermacht met een ontzagwekkend militair apparaat, maar een Unie van landen die gezamenlijk de regels van het spel bepalen. Die zijn bepalend voor het functioneren van de interne markt en de handelspolitiek. En ze zijn zo sterk, dat het niet uitmaakt of een ander land schaak, Go of football speelt. Want de Unie bepaalt de toegang tot het stadion: de Europese markt. Die mag je alleen maar betreden als je voldoet aan de standaarden die de Unie heeft bepaald.

In de loop van de tijd is de eu ook buiten Europa steeds sterker de standaarden gaan bepalen voor voedselveiligheid, mededinging, milieu, privacy en wat wel en niet mag op het internet. De Unie kan standaarden juridisch afdwingen met zogeheten preferentiële handelsovereenkomsten. Daarvan heeft de eu er meer dan welk land ter wereld, ruim vijftig – de Verenigde Staten niet meer dan veertien.

Doordat de regels en standaarden steeds meer een mondiale impact krijgen vinden Amerika, Rusland en China dat hun soevereiniteit wordt aangetast. Alle bedrijven die in Europa zaken willen doen moeten zich bijvoorbeeld houden aan de General Data Protection Regulation (GDPR). Die dwingt hen de privacy van de Europese consumenten te eerbiedigen. Ze moeten weten wat er met hun data gebeurt en moeten het gebruik ervan zo nodig kunnen blokkeren. Toen de GDPR werd ingevoerd kreeg je vaak de mededeling dat je vanwege de GDPR de aangeklikte Amerikaanse website niet kon bezoeken. Gevreesd werd dat dit permanent zou zijn. Amerikaanse bedrijven zouden geen zin hebben om zich aan de Europese regels te conformeren. Inmiddels hebben vrijwel alle bedrijven eieren voor hun geld gekozen. Dat is logisch. Het is immers vrijwel onmogelijk om voor de opslag van die data onderscheid te maken tussen Amerika of Europa. En die bedrijven kunnen de Europese markt niet negeren.

De soevereiniteit van die landen wordt ook ondermijnd door Brusselse eisen ten aanzien van een ‘gelijk speelveld’ om oneerlijke concurrentie te voorkomen. Wie zich niet druk maakt over het milieu, het klimaat of de arbeidsomstandigheden kan goedkoop produceren en een concurrentievoordeel behalen. Standaarden worden daarom in nieuwe handelsverdragen aangevuld met clausules over staatssteun. Die moeten ook voorkomen dat regeringen producenten helpen hun producten tegen te lage prijzen in de eu te dumpen. Standaarden en eisen voor staatssteun hebben zo directe gevolgen voor de wijze waarop een land zijn economie organiseert. Dat dit weerstand in Amerika, China en Rusland oproept is logisch.

Maar het is een feit dat de Europese regelmacht, die gebaseerd is op Europese waarden van vrijhandel, democratie en individuele vrijheden, de Europese burger beschermt en het voor leiders als Xi, Poetin, Trump en Johnson onmogelijk maakt om dit deel van het continent politiek onder controle te krijgen of economisch uit te melken.

Prof. dr. Rob de Wijk is oprichter van het Den Haag Centrum voor Strategische Studies en hoogleraar Internationale Betrekkingen aan de Universiteit Leiden.

Zijn boek: "De slag om Europa. Hoe China en Rusland ons continent uit elkaar spelen" gaat dieper op bovenstaande materie in en staat in de top 10 Europese boeken van politiekeboeken.com. Politiekeboeken.com is een initiatief van PDC, partner van het Montesquieu Instituut.