De VVD, Polen en Hongarije

De EU worstelt met de teloorgang van de rechtsstaat in Polen en Hongarije. De Nederlandse regering steunt het voornemen om de rechtsstaattoets te kunnen koppelen aan de EU-begroting en uitgaven voor de lidstaten. Die rechtsstaattoets houdt onder meer in, zoals in het rechtsstaatkader van de EU is te lezen, dat lidstaten niet zouden moeten ingrijpen bij onvrede met rechterlijke uitspraken in rechterlijk toetsingsrecht en de bestaande bevoegdheden in dat verband. Zo kwam het dat het ingrijpen in het Poolse Hooggerechtshof tot strijdigheid met de waarden van de rechtsstaat leidde. En dus tot EU ongenoegen daarmee, en ook tot ongenoegen bij de Nederlandse regering.

Ontwerp-verkiezingsprogramma’s

En wat doet de VVD, de grootste partij in de Tweede Kamer en de partij van premier Rutte? Die schrijft in haar ontwerpverkiezingsprogramma voor de Tweede Kamerverkiezingen in 2021 (onder het kopje Democratie en Rechtsstaat) niet dat in Nederland het rechterlijk toetsingsrecht moet worden ingevoerd (waarom dan die boosheid over Polen, waar men dat recht wilde afschaffen.....), en dat het bestaande toetsingsrecht van wetgeving aan verdragen eveneens aan banden moet worden gelegd en verregaand beperkt. Er wordt geopteerd voor het Britse model waar niet de rechter het laatste woord heeft, maar het parlement. Maar een dergelijk voorstel is toch niet veel anders dan de bewegingen in Hongarije en Polen om het toetsingsrecht van onafhankelijke rechters te perverteren en aan banden te leggen?

Dat geldt ook het voorstel in het ontwerpverkiezingsprogramma om het Comité van Ministers van de Raad van Europa de bevoegdheid te geven om uitspraken van het Europees Hof voor de rechten van de mens te kunnen corrigeren, wanneer die indruisen tegen de bedoeling van de lidstaten. Dat is een rechtsstatelijke gotspe: rechterlijke uitspraken die ons niet aanstaan kunnen we naast ons neerleggen...

Strijd met de rechtsstaat en de EU-eisen daaromtrent

Hoe kun je met deze voorstellen in je ontwerp verkiezingsprogramma dan nog met droge ogen Hongarije en Polen betichten van onrechtsstatelijk handelen? We hebben in Nederland geen rechterlijk grondwettelijk toetsingsrecht en het aantal keren dat parlementaire wetten in een rechterlijke procedure in strijd met verdragen zijn verklaard (sinds dat mogelijk is zo’n 65 jaren) zijn op de vingers van beide handen te tellen.

Waar komen deze nauwelijks beargumenteerde voorstellen vandaan? Uit de constatering dat in Nederland rechters verregaande uitspraken doen die rechtstreeks ingrijpen in democratisch genomen besluiten. Het voorbeeld dat wordt genoemd is dan Urgenda. Werd er ingegrepen in democratisch genomen besluiten? Nee toch, er werd juist op aangedrongen om de mede zelf vastgestelde doelstellingen ook inderdaad te gaan halen.

Vertrouwen in de rechter is een groot goed en draagt bij aan vertrouwen in de democratie. Is de rechter daardoor kwetsbaar geworden zoals het ontwerpprogramma van de VVD betoogt, en wordt daardoor het vertrouwen in de rechtsstaat ondermijnd? Geenszins, en er is daarvoor ook geen enkel bewijs: integendeel. Van alle overheidsinstituties scoort de rechterlijke macht onverminderd hoog (veel hoger dan de vertegenwoordigende lichamen trouwens) en burgers zoeken juist hun heil bij de rechter als blijkt dat hun rechten in het geding zijn. Rechtspraak zoals deze in Nederland wordt beoefend draagt juist bij aan het vertrouwen in democratie en rechtsstaat. Daaraan tornen is niet verstandig, is onwijs, is een bewijs van overschatting van de eigen positie als democratisch verkozen orgaan, en is onrechtsstatelijk. Niet doen dus, maar dat de gedane voorstellen zelfs het VVD-ontwerpprogramma hebben gehaald, is zorgelijk.

Kortom, schandelijk en hypocriet, en een aantasting van de rechtsstatelijke waarden waar we anderen ook aan (willen) houden.

Aalt Willem Heringa is hoogleraar vergelijkend staats-en bestuursrecht aan de Universiteit van Maastricht.