Is de rechtsstaat in Polen nu verloren?

In het aprilnummer van Hofvijver beschreef ik kort – veel te kort – de machtsgreep die de regering van Polen pleegde ten aanzien van de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht: het Openbaar Ministerie, het Constitutionele Hof, de Raad voor de Rechtspraak en de Hoge Raad staan inmiddels onder stevige politieke controle en aansturing van de Minister van Justitie Ziobro. De harde strijd om de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht is verplaatst naar de rechtbanken en de hoven. Daar worden op grote schaal disciplinaire procedures gevoerd tegen rechters. Ging het tot twee jaar terug slechts om een vijfentwintigtal rechters die wegens het bedrijven van ongeoorloofde politiek vervolgd werden, nu om een kleine vijftienhonderd van de tienduizend rechters.

‘Ongeoorloofde politiek bedrijven’ betekent in de ogen van de Poolse machthebbers alle expliciete of impliciete kritiek op de ‘hervormingen’ van de rechterlijke macht, variërend van het op festivals aan jongeren uitleggen waarom onafhankelijke rechters belangrijk zijn (rechter Monika Frackowiak), het dragen van een T-shirt met de tekst GRONDWET (rechter Waldemar Zurek) tot het toepassen van arresten van het Hof in Luxemburg die de regering niet welgevallig zijn (rechter Igor Tujela). Ook de 1278 rechters die in een open brief hadden gevraagd om waarnemers te sturen bij de verkiezingen van de Poolse president afgelopen mei, worden allemaal aangepakt.

En dat aanpakken is niet mals. Wie denkt dat dergelijke vervolgingen alleen zien op de handelingen die de rechters worden verweten, heeft het mis. Nee, de start van een vervolging voor deze ‘vergrijpen’ heeft tot gevolg dat het hele leven van de betrokken rechter en hun partners wordt onderzocht, tot aan hun belastingaangiften van tientallenjaren terug, met gebruikmaking van alle mogelijke opsporingsmethoden, tot aan huiszoekingen aan toe. De straffen voor deze vergrijpen zijn hoog; van een overplaatsing naar een ander gerecht (naar het Poolse Siberië) tot halvering van het salaris en ontslag als rechter met verlies van opgebouwde pensioenrechten.

Al deze procedures hebben niets te maken met het doel van een disciplinair systeem voor rechters, namelijk het handhaven van ethische normen in de rechtspraak. Nee, het systeem is recent opgetuigd om koste wat kost onafhankelijke rechters te breken.

Zo werd afgelopen 12 oktober rechter Beata Morawiec disciplinair gestraft met een halvering van haar salaris en het opheffen van haar immuniteit, waardoor zij strafrechtelijk vervolgd kan worden. Zij is de voorzitter van Themis, een van de twee grote rechtersverenigingen, boegbeeld van het rechterlijk verzet tegen de ‘hervormingen’. Ziobro ontsloeg haar drie jaar geleden als president van het gerecht in Krakow. Zij spande een rechtszaak aan wegens laster tegen de minister: zij won. Daarop gaf de minister opdracht haar disciplinair te vervolgen in een ‘fraude’-zaak op basis van een getuige-verklaring met de inhoud dat hij, de getuige, voor de goede uitkomst van een rechtszaak vele jaren terug een telefoon als betaling moest achterlaten in het gerecht. Concreter is het niet…

Oude communistische tijden zijn weer terug in Polen: politieke tegenstanders worden geframed en vervolgens in showprocessen veroordeeld. Inmiddels lopen er ook strafzaken tegen kritische advocaten, ook op dubieuze gronden.

De beslissing tegen rechter Morawiec werd overigens genomen door de Disciplinaire Kamer van de Hoge Raad. Diezelfde Kamer waarvan het Hof in Luxemburg op 8 april 2020 had bevolen dat hij de werkzaamheden met onmiddellijke ingang moest staken, omdat hij geen ‘independent tribunal’ is. Van dat bevel trekt de Poolse regering (en dus de Kamer) zich niets aan, omdat het Constitutioneel Hof, sinds 2017 onder politieke controle, op 20 april 2020 oordeelde dat het arrest in strijd is met de Poolse Grondwet.

De reactie vanuit Brussel? Het komt niet verder dan: ‘Concern’ en ‘intense dialogue’, maar geen actie.

Intussen blijven Polen en Hongarije dreigen met een veto met betrekking tot de Unie-meerjarenbegroting (MFK 2021-2027) en het Corona-steunfonds als Brussel en Luxemburg zich blijven bemoeien met de rechterlijke macht. Dit lijkt te werken: er worden geen nieuwe inbreukprocedures tegen Polen meer gestart, alhoewel Polen evident in strijd handelt met het bevel van 8 april 2020 van het Hof in Luxemburg. De reden die de Commissie geeft is onbegrijpelijk: het bevel ziet op disciplinaire procedures, terwijl de zaak van rechter Morawiec ziet op het opheffen van immuniteit. Er is met andere woorden geen strijd met het bevel. Deze redenering is duidelijk van politieke aard, want met een juridische uitleg van het bevel heeft het niets van doen. Ik wijs er nog eens op dat de Disciplinaire Kamer rechter Morawiec een straf heeft gegeven die alleen in een disciplinaire procedure kan worden opgelegd: halvering van haar salaris. Blijkbaar maakt de Commissie een politieke keuze en ziet zij onafhankelijke rechtspraak als een uniewaarde die ondergeschikt is aan politieke opportuniteit. Geeft ze daarmee, hoeder van de verdragen, niet het fundament van de Unie op? Ik ben bang dat de visie van de Commissie op de rechtsorde een grote (politieke) fout zal blijken te zijn.

Afgelopen mei werd Duda (PIS-partij) herkozen als president van Polen. Daarmee blijft PIS de komende drie jaar het parlement en het presidentschap beheersen: de macht blijft dus in een hand: PIS, met haar autoritaire leider Kaczynski. Deze riep onlangs openlijk op de drie jaar te gebruiken om de revolutie tegen de rechters te voltooien. PIS blijft er met andere woorden met gestrekt been ingaan, zowel in Polen als in Brussel als in Luxemburg.

En met revolutionair elan! Want in de ogen van PIS staat er veel op het spel. Niet minder dan de bescherming van de identiteit van het Poolse volk, van families, van de ware Poolse geschiedenis en van de ware Christelijke waarden. In de ogen van PIS staat onafhankelijke rechtspraak in de weg aan het bereiken van die politieke doelen. Daarom moet de onafhankelijkheid van de rechtspraak vernietigd worden.

En de Commissie? De Commissie, hoeder van de rechtsorde van de Unie, de Commissie laat de rechtsorde van de Unie verloederen. Ze denkt (echt?) dat een intense dialoog met Polen gaat werken, en verkoopt, en passant, de rechtsorde van de Unie voor een bord linzen.

Is de rechtsstaat in Polen nu verloren?

Kees Sterk is bijzonder hoogleraar Europese Rechtspleging aan de Universiteit Maastricht.