Poolse democratie gaat opleven, in ieder geval tot mei 2020

Gaat de democratic backsliding in Polen door? De conservatief-nationalistische partij PiS is aan haar tweede regeringsperiode begonnen. Zij wil de rechtspraak overnemen en ook zijn er plannen om de vrije commerciële media uit te schakelen. Verbazingwekkend dat PiS dit nodig vindt om van Polen een welvaartsstaat te maken en de Poolse, katholieke identiteit te beschermen. Maar het zal niet van een leien dakje gaan. Het verzet is gegroeid en forse problemen stapelen zich op. Een belangrijke krachtmeting volgt in mei 2020 bij de Poolse presidentsverkiezingen.

De democratie leeft in Polen. De opkomst bij de verkiezingen afgelopen oktober bedroeg 62%, de hoogste opkomst sinds 1989. De gezamenlijke oppositie kreeg bijna 1 miljoen stemmen meer dan PiS. Het besef groeit dat de belastingbetalers voor de sociale maar onverantwoorde, populistische beloftes van PiS zullen moeten dokken. Men spreekt van een omgekeerde Sinterklaas: volwassenen krijgen nu cadeaus en hun kinderen straks de rekening.

Ook na 4 jaar PiS komen er geen oplossingen voor complexe vraagstukken zoals klimaatverandering. De ad hoc maatregelen zoals het stimuleren van het gebruik van elektrische auto’s staan haaks op het opwekken van energie met kolen, de belangrijkste luchtvervuiler.

De oppositie wist tot voor kort geen vuist te maken. Maar nu is er een nieuwe dynamiek ontstaan.

De Senaat

PiS heeft namelijk geen meerderheid meer in de Poolse Senaat. De oppositie heeft de eerste slag gewonnen. Tomasz Grodzki, chirurg en politicus van Burgerplatform, is gekozen tot voorzitter van de Senaat. Hij wil van de Senaat het hart van parlementaire democratie maken, een platform voor verandering en bakermat van nieuwe ideeën.

De Senaat gaat dus met eigen wetsvoorstellen komen. Die zullen weliswaar sneuvelen in de Sejm – waar PiS de meerderheid heeft. Maar ze kunnen wel de publieke opinie beïnvloeden.

De situatie is overigens wel precair. De gezamenlijke oppositie (inclusief onafhankelijke senatoren) heeft een krappe meerderheid van 2 zetels en is daarmee kwetsbaar voor manipulaties cq. omkoperij van PiS.

De strubbelingen in de Sejm

Het politieke landschap is meer divers geworden. Een teken van toegenomen pluralisme, na 15 jaar PO en PiS, die het politieke leven beheersten. Links (een coalitie van 3 partijen) keert terug in de Sejm met maar liefst 49 zetels (op 360). Hopelijk gaan linkse, jongere parlementariërs zoals Adrian Zandberg een vernieuwing afdwingen, en ook bij dino’s van het PO.

PiS is de positie van alleenheerser op rechts kwijt geraakt. De extreemrechtse Konfederacja kreeg 11 zetels in de Sejm. De afgelopen 4 jaar gebruikte PiS turbo-patriotisme om de steun van nationalistisch ingestelde Polen te krijgen (door in te spelen op emoties, trots, Poolse identiteit, en het katholieke geloof). Daarmee heeft men extreemrechts in feite genormaliseerd.

De PiS voorzitter Jaroslaw Kaczynski zit in een spagaat. Enerzijds moet hij aanvallen van extreemrechts pareren die een absoluut verbod op abortus eisen (hierbij krijgen zij een bijval van de Poolse Rooms-katholieke kerk) en ook beperking van economische migratie (onder PiS gingen de deuren open voor arbeidsmigratie, zo’n 1,5 miljoen Oekraïners werken tijdelijk in Polen). Anderzijds wil hij van PiS een brede partij van het politieke midden maken. Een christelijk-democratische partij.

Voor het eerst zien we ook breuklijnen binnen PiS-fractie, de liberale vleugel van vicepremier Jaroslaw Gowin (12 zetels) en die van hardliner minister van Justitie Zbigniew Ziobro (18 zetels). Beide vleugels willen zich nu nadrukkelijk profileren. Als een van deze vleugels wegvalt is PiS de meerderheid (5 zetels) in de Sejm kwijt. Het eerste wetsvoorstel in de nieuwe Sejm moest PiS al intrekken door het verzet van de Gowin-vleugel.

Presidentsverkiezingen

De presidentsverkiezingen – die in mei 2020 worden gehouden - kunnen een doorbraak in de machtsverhoudingen brengen. Bij verlies van president Duda, kan de oppositie PiS plannen effectief gaan blokkeren, en daarmee de afbraak van democratie en rechtsstaat stoppen.

Wel moet de oppositie nu echt gaan presteren, een goede kandidaat leveren met een visie en nieuwe stijl van politiek bedrijven. Donald Tusk, onlangs gekozen tot de voorzitter van de Europese Volkspartij (EVP), doet niet mee namens het PO. Wellicht wordt het Malgorzata Kidawa-Blonska.

Tusk, net afgetreden als voorzitter van de Europese Raad, wil zich in zijn nieuwe functie wel nadrukkelijker bemoeien met het bestrijden van populisme in Europa, ook in Polen en Hongarije. Hij krijgt meer vrijheid om zijn mening te ventileren.

Grote steden versus centrale overheid

De grote steden nemen nu nadrukkelijk een positie in als bakens van verzet tegen het conservatief-nationalistisch beleid van de centrale overheid. Liberale burgemeesters van o.a. Warszawa, Gdansk, Poznan en Lublin stellen zich vierkant op achter de open, tolerante en pluriforme samenleving. Ze verzetten zich ook tegen het opleggen van grote PiS-verplichtingen op decentrale overheden zonder toereikende middelen. Zo wordt hun gezag ondermijnd en worden steden afhankelijk van de nationale overheid.

Er worden ook allianties gesmeed. Burgemeesters van de vier Centraal-Europese hoofdsteden Warszawa, Praag, Bratislava en Budapest hebben een “Pakt van vrije hoofdsteden” ondertekend, kort nadat Gergely Karacsony, de kandidaat van de oppositie, tot burgemeester van Budapest is verkozen.

De overname van rechtspraak

Onafhankelijke rechters en rechtspraak staan onder druk. De controle op rechtsspraak staat hoog op de agenda van de regering. (voor een analyse van de erosie van democratie in Polen en andere aangekondigde maatregelen leest u één van mijn vorige artikelen)

Na het Constitutioneel Hof en het Hooggerechtshof, zijn nu de rechtbanken aan de beurt. Waarom? ‘Het herstel van de staat is moeilijk zonder een grondige hervorming van de rechtbanken, omdat ze in zekere zin de laatste barricade zijn, het laatste beslissingsniveau in veel kwesties - civiel, strafrechtelijk en administratief’, aldus partijleider Kaczynski in september jl.

Kaczynski beroept zich op artikel 180 van de Grondwet, dat overplaatsing of vroegtijdige pensionering van rechters in het kader van organisatorische hervormingen van rechtbanken toestaat.

Ook gaan de intimidatie en het treiteren van lastige rechters door, om hen de mond te snoeren. ‘Dissidente’ rechters krijgen te maken met tuchtmaatregelen.

Een van de rechters Jarosław Wyrembak (nominee van PiS) eiste onlangs het aftreden van de voorzitter van het Constitutioneel Hof, omdat de voorzitter de vrijheid van spreken van rechters van het Hof beperkt. Andere rechters stapten naar het Europees Hof van Justitie.

Conform de uitspraak van het Europees Hof van Justitie van 19 november jl. moet het Poolse Hooggerechtshof zelf gaan onderzoeken of de tuchtrechtspraak in eigen land onafhankelijk en onpartijdig is. Voor de strijdende Poolse rechters is de kwestie glashelder, de hamvraag is of de regering de uitspraak zal respecteren. Er ontstaat een juridische chaos, want sommige rechters zijn voorgedragen door de huidige Raad voor de Rechtspraak, die onder politieke controle is geplaatst. Haast is nodig want in april 2020 moet ook een opvolger van Malgorzata Gersdorf als voorzitter van het Hooggerechtshof benoemd worden door president Duda.

De Europese Commissie zelf is al drie keer naar het Europese Hof van Justitie gestapt omdat Polen het EU-recht schendt. De laatste keer op 10 oktober jl. inzake onafhankelijkheid van de rechters. De uitspraak wordt volgend jaar verwacht.

De Europese Commissie - samen met landen als Duitsland, Frankrijk, Nederland en Zweden - dringt erop aan EU-financiering te koppelen aan eerbiediging van de rechtsstaat. Polen en Hongarije zullen waarschijnlijk uiteindelijk instemmen met een nieuw sanctiemechanisme, zolang het maar een beperkte reikwijdte heeft en moeilijk te implementeren is.

Overname van vrije media

Ook de commerciële media met hun ongezouten kritiek en pijnlijke onthullingen wil PiS onder staatscontrole krijgen.

Er circuleren plannen voor een zgn. repolonisering om hun westerse aandeelhouders via mededingingswetgeving weg te jagen. Dit thema zal zeker na de presidentsverkiezingen snel op de agenda komen.

Als het lukt om onafhankelijke rechters en vrije pers te beknotten dan gaat Polen meer dan ooit op Hongarije lijken. Maar eerst zijn de Poolse burgers zelf in mei 2020 aan zet.

Małgorzata Bos-Karczewska is hoofdredacteur van de website Polonia.nl.