Wie heeft de slag om Brussel gewonnen?

Dit voorjaar waren er verkiezingen voor het Europees Parlement. Maar daarmee was de Slag om Brussel nog niet gewonnen. De strijd om de macht in Brussel heeft drie fasen: de verkiezingen, groepsvorming en de vorming van de meerderheid voor een nieuwe commissie. Nu de nieuwe commissie bijna benoemd is, kunnen we zien wie deze slag gewonnen heeft.

Vóór de Europese verkiezingen deed ik, in een hoofdstuk in een bundel voor het Montesquieu Instituut een aantal voorspellingen. In dit stuk zal ik kijken of mijn verwachtingen uit zijn gekomen. De voorspellingen betroffen drie thema’s:

• · 

  de ambitie van de Franse sociaal-liberale president Emmanuel Macron om alle pro-Europese krachten te bundelen;
• · 

  de ambitie van de Italiaanse radicaal-rechts populistische vice-premier Matteo Salvini om alle Euroskeptische krachten te bundelen;
• · 

  En het effect dat deze herschikking van het politieke landschap zou hebben op de vorming van een nieuwe commissie.

Hoe is dit gelopen? Zijn mijn verwachtingen bewaarheid? De uitslag van de verkiezingen en de groepsvorming vat ik alvast kort samen in Tabel 1.

Tabel 1: Fracties in het Europees Parlement

Macron vs. de Realiteit

De Franse president Emmanuel Macron had vóór de verkiezingen de ambitie uitgesproken om het Europese partijenlandschap te herschikken. Hij was fundamenteel ontevreden met hoe het partijenlandschap er in het Europees Parlement uitzag. Het bont geschakeerde partijenlandschap verhield zich lastig tot het bipolaire Franse systeem. Macron wilde de bestaande Europese partijfamilies doen verbrokkelen en alle pro-Europese krachten verenigen.

Over deze mogelijkheid was ik voor de verkiezingen kritisch. De bestaande partijgroepen zijn oude instituties die je niet bij het minste of geringste uiteenvallen. Dat bleek ook nu weer het geval. De lijst van Macron bij de Europese verkiezingen, Renaissance, sloot zich aan bij de liberale groep. De groep kreeg een nieuwe naam (Renew Europe). Vóór de verkiezingen konden we Macron’s opzichtige ouvertures naar pro-Europese partijen zien: hij lonkte naar Griekse socialisten, Poolse liberaal-conservatieven, Roemense anti-corruptiestrijders en Italiaanse sociaal-democraten.

Uiteindelijk volgde alleen de Roemeense anti-corruptiepartij van oud-premier Cioloş, USR-PLUS, v Macron naar de liberalen. Samen zijn Macron en Cioloş, goed voor 29 zetels. Dit zorgde er samen met de groei van de Liberal Democrats in het Verenigd Koninkrijk, voor dat de Renew Europe er 39 zetels bij kreeg. De groep heeft nu meer dan 100 zetels in het Europees Parlement. Dat is een goede score maar niet de doorbraak van die Macron voor ogen had.

Di Maio vs. de Realiteit

Ook aan de Euroskeptische kant was er een mogelijke herschikking. Vóór de verkiezingen waren er drie Euroskeptische groepen in het Europees Parlement:

• · 

  de Europese Conservatieven en Hervormers (ECR) rondom de Britse Conservatieve partij. Dit is een groep van partijen waarvan de Euroskepsis getemperd wordt door hun regeringsdeelname, zoals de Poolse Recht en Rechtvaardigheidspartij. In de vorige periode waren De ChristenUnie en de SGP hier lid van.
• · 

  het Europa van Naties en Vrijheden (ENF). Dit is een groep met veel van de bekende radicaal-rechts populistische partijen, zoals Lega Nord van de Italiaanse vice-premier Matteo Salvini. De PVV was hier lid van.
• · 

  en het Europa van Vrijheid en Directe Democratie (EFDD). Dit was een losse gelegenheidscoalitie van de hard-Euroskeptische UK Independence Party van Nigel Farage en de Italiaanse Vijfsterrenbeweging van de Italiaanse vice-premier Luigi Di Maio, die zich niet gemakkelijk laat indelen in het politieke spectrum.

Tussen de Euroskeptische partijen die nog in verschillende groepen zaten voor de verkiezingen, leken warme banden te ontstaan. Er verschenen foto’s op sociale media van Salvini en Orbán, de Hongaarse premier wiens partij Fidesz nu nog in de EPP zit. Fidesz en Recht en Rechtvaardigheid hielpen elkaar in de Raad van Ministers. Ik was zelf skeptisch over herschikking van de groepen. Groepen verdwijnen niet zo maar. Ik verwachtte dat alle drie zouden blijven voortbestaan.

De ENF is het meest succesvol geweest. Zij zijn heropgericht als De Identiteit and Democratie groep. Deze verenigt nu radicaal-rechtse populistische partijen uit Duitsland, Frankrijk, Italië, België, Tsjechië, Oostenrijk, Finland, Denemarken en Estland. Deze waren eerder verdeeld tussen de radicaal-rechts populistische ENF en conservatieve ECR.

Ook de Europese Conservatieven en Hervormersgroep bestaat nog steeds. Zij verloren de Deense en Finse radicaal-rechts populistische partijen. De partij verbreedde zich tegen mijn verwachtingen niet met het Hongaarse Fidesz dat nog steeds door de EPP getolereerd wordt, maar wel met rechtse partijen als Vox uit Spanje en Forum voor Democratie uit Nederland. Dat laatste schoot weer in het verkeerde keelgat van de ChristenUnie-vertegenwoordiger in de ECR. De ChristenUnie moest op zoek naar nieuwe bondgenoten. Dat bleek een weerbarstige zoektocht. Er zijn weinig partijen die de ChristenUnie’s mengsel van zachte Euroskepsis, moreel conservatisme en een centrumlinkse koers op het gebied van milieu en economie delen.

Eén mogelijke partner was de Vijfsterrenbeweging, die net als de ChristenUnie lastig in het bestaande politieke spectrum past: groen, links én kritisch over Europa. Deze partij had een groot probleem. Voor de verkiezingen was zij geallieerd met UKIP van Nigel Farage. Maar met de aankomende Brexit verwachtte Farage’s partij dat het niet nodig zou zijn om een nieuwe groep te vormen. Ook de Vijfsterrenbeweging moest op zoek naar bondgenoten. De groep meende dat ze met veertien zetels zo groot waren dat iedereen hen nodig zou hebben. Dat bleek niet waar. De liberalen, de conservatieven, de communisten, de groenen: iedereen wees hen af. Uiteindelijk was er een gesprek tussen de Vijfsterrenbeweging, de ChristenUnie én separatistische partijen uit Vlaanderen en Catalonië. Ook zij kwamen er niet uit. Zo kon het gebeuren dat de grootste Italiaanse regeringspartij geen groep heeft. In september praatte de Vijfsterrenbeweging, bevrijd van regeringsdeelname met de Lega Nord, met de Groene Groep opnieuw over samenwerking. Maar ook dat bleef tot nu toe zonder resultaten. De ChristenUnie sloot zich aan bij de centrumrechtse pro-Europese EPP.

Macron’s wraak

Maar de herschikking van de groepen was slechts een prelude in de echte slag om Brussel: het voorzitterschap van de Europese Commissie. Dit was de inzet geweest van de verkiezingen: in Nederland boekte de PvdA met de sociaal-democratische kandidaat voor dit hoge ambt, Frans Timmermans, een onverwachte overwinning. De Christen-democraten die zich achter Weber geschaard hadden, waren echter in het parlement groter. Een Europese politicus had zich echter luidruchtig tegen de Spitzenkandidaten verzet: Emmanuel Macron. De liberalen hadden, in afwachting met hun huwelijk met Macron, niet één maar een team van kandidaten naar voren geschoven. Uiteindelijk was de Deense sociaal-liberale Eurocommissaris Vestager de ‘primus inter pares’ geworden van dit team.

Afhankelijk van de uitslag, zo voorspelde ik in het voorjaar, waren er vele coalities mogelijk: de drie grote families, (Christen-democraten, sociaal-democraten en liberalen) konden samenwerken. Men kon coalities over links zoeken met de Groenen of over rechts met de Conservatieven. Eén scenario was dat het Europees Parlement te verdeeld zou zijn en zich niet in meerderheid achter één kandidaat zou kunnen scharen. Dan zou Macron in de Europese Raad een consensus-kandidaat kunnen afdwingen. De paradoxale uitkomst zou dan zijn het Europees Parlement zwakker zou worden als de pro-Europese Macron sterker zou worden: dat de politieke vernieuwing in de Europese Unie die hij op zijn conto kon schrijven, het einde van het democratische experiment met de Spitzenkandidaten zou zijn.

Dat lijkt te zijn bevestigd: Macron verzette zich tegen Weber; de Lega Nord, Fidesz en Recht en Rechtvaardigheid, die zich niet konden verenigen in een groep, waren wel verenigd in het verzet tegen Timmermans; en ook Vestager werd het niet. De drie grote families spraken veto’s uit tegen elkaars Spitzenkandidaten. De eenheid die er vijf jaar geleden voor het Spitzensysteem was geweest, was nu verdwenen. De Duitse Christen-democratische minister van Defensie, Ursula von der Leyen, werd de consensus-kandidaat.

De stemming in het Europees Parlement over haar kandidatuur was geheim. Uit de publieke uitingen van de partijen heeft de Franse nieuwssite Le Grand Continent iets proberen op te maken over hun stemgedrag. Dit duidt er op dat het zwaartepunt van steun voor Von der Leyen rechts van het midden is. De steun in de EPP voor Von der Leyen was breed. Zij kon niet op steun rekenen van de communisten, de groenen of de I&D groep. De liberalen en sociaal-democraten waren verdeeld: Duitse en Nederlandse sociaal-democraten keerden zich tegen Von der Leyen, maar de Spaanse en Portugese sociaal-democraten steunde haar. Liberalen uit Denemarken stemde tegen haar. De Vijfsterrenbeweging uit Italië en Recht en Rechtvaardigheid uit Polen steunden haar. Het gebrek aan de steun bij linkse pro-Europese partijen werd gecompenseerd door Euroskeptici.

De onderlinge veto’s van de grote drie

De gebrekkige samenwerking tussen de Christen-democraten, sociaal-democraten en liberalen was ook zichtbaar bij de stemmingen over individuele kandidaat-commissarissen. De Hongaarse en Roemeense kandidaat-commissaris werden op voor hand door de Justititecommissie afgewezen vanwege belangenconflicten. Ook de Franse kandidaat-commissaris, vertrouweling van Macron en Von der Leyen, Sylvie Goulard, werd na twee hoorzittingen door de internemarktcommissie afgewezen vanwege aanhoudende integriteitsvragen. Dit waren zeker ondoordachte voordrachten vanuit hun hoofdsteden en onhandige keuzes van Von der Leyen. Toch is op zijn minst opvallend dat zo één kandidaat van ieder van de drie grote politieke families is tegengehouden. De onderlinge veto’s die ook de weg voor Timmermans, Weber en Vestager blokkeerden, keren nu terug bij de commissiebenoemingen.

Een herschikking van het politieke landschap in Europa

De herschikking van het Europees Parlement in een helder pro-Europees en Euroskeptisch blok zoals Macron dat beoogde is niet gebeurd. Behalve het uiteenvallen van de EFDD-groep ziet het Europese politieke landschap er nog steeds grofweg hetzelfde uit als voor de verkiezingen. Een herschikking van de macht in Europa is wel zichtbaar. De energieke Europeaan Emmanuel Macron blokkeerde de kandidaat-president voor de Europese Commissie met het helderste electorale mandaat. Hij brak zo de tendens naar parlementarisering van de Europese Unie. Met hernieuwd zelfvertrouwen blokkeerden de conservatieve Euroskeptici, de ideologische antipoden van Macron uit Centraal Europa, Timmermans. Von der Leyen vormde de consensuskandidaat. De nieuwe coalitie in Europa is dus niet Macron’s droom van verenigde pro-Europese krachten van links én rechts, maar een ongemakkelijk bondgenootschap van pro-Europese en Euroskeptische partijen op centrum-rechts. Steunberen voor de nieuwe commissie zijn de rechtse Euroskeptische partijen die zijn tegenspelers waren bij de verkiezingen.

Simon Otjes is universitair docent Nederlandse politiek aan de Universiteit Leiden.