Koers en conflict: een beschouwing over Forum voor Democratie

Bij de Provinciale Statenverkiezingen boekte Forum voor Democratie (FvD) een historische verkiezingszege. Nooit eerder werd een nieuwe partij in een klap de grootste in de Eerste Kamer. Het lijkt er echter op dat de stormachtige opkomst van FvD binnen de partij krachten heeft losgemaakt die nog maar moeilijk te beheersen zijn. Ruim een week geleden zette de lijsttrekker voor de Eerste Kamer en de man achter de schermen bij FvD, Henk Otten, zich in een interview openlijk af tegen partijleider Thierry Baudet. Hun conflict escaleerde in rap tempo: Otten stapte onder druk op als penningmeester en partijbestuurslid, nadat hij er door Baudet van was beschuldigd een greep in de kas te hebben gedaan. Otten is echter nog altijd lijsttrekker van FvD bij de Eerste Kamerverkiezingen later deze maand.

De ruzie tussen beide partijoprichters is meer dan een botsing tussen ego’s; het conflict gaat ook over de positionering van de nieuwe partij. Otten wil dat Forum zich ontwikkelt tot een klassiek-rechtse partij; Baudet streeft een conservatieve beweging na. Zijn deze interne spanningen de opmaat naar LPF-achtige toestanden, die Baudet en Otten altijd hebben willen vermijden?

Koers

FvD is in de eerste plaats een populistische partij. Zij zet zich af tegen het politieke establishment (of ‘het partijkartel,’ in de woorden van Baudet), dat de belangen van de burger zou verkwanselen. Forum is dan ook voorstander van directe democratie; door meer rechtstreekse zeggenschap aan de burgers toe te kennen (bijvoorbeeld door referenda) kan hun stem luid en duidelijk in Den Haag worden gehoord. Deze populistische strategie is electoraal succesvol gebleken: in 2017 debuteerde Forum met twee zetels in de Tweede Kamer; bij de Statenverkiezingen in maart kreeg het 86 zetels, en eind mei zal FvD naar verwachting dertien zetels in de Eerste Kamer bezetten.

Naast populistisch is Forum rechts, in zowel sociaal-cultureel als sociaal-economisch opzicht. De accenten kunnen echter verschillend worden gezet – en dat is wat in het conflict in de partijtop is gebeurd. Partijleider Baudet benadrukt vooral conservatieve waarden, waarbij hij zich sterk maakt voor het behoud van de Europees-christelijke beschaving, die teloor dreigt te gaan. Hij breekt een lans voor de bescherming van de Nederlandse identiteit en onafhankelijkheid. De Europese Unie is een bureaucratische moloch die de soevereiniteit van Nederland opslokt; daarom moet Nederland uit de Unie vertrekken. Otten daarentegen wil bovenal dat Forum in economische zin een rechtse partij wordt, die de belastingen verlaagt. Anders dan Baudet wil de zakelijk ingestelde Otten van een Nexit niets weten, vanwege de te verwachten economische schade. Hij vindt bovendien dat door toedoen van Baudet de partij op cultureel gebied te veel naar rechts is opgeschoven, en heeft weinig op met diens geflirt met het gedachtegoed van alt-right.

VVD of PVV

Bij deze strategisch-inhoudelijke keuze staat Baudet het sterkst. Zijn koers was immers goed voor winst bij de twee vorige verkiezingen. Het valt moeilijk in te zien hoe het Forum, wanneer het voor de de lijn-Otten zou kiezen, zich scherp kan onderscheiden van de VVD, de partij die in dat geval haar grootste electorale concurrent zal worden. Op het eerste gezicht lijkt hetzelfde te gelden voor de PVV, die de grootste rivaal op de kiezersmarkt is van FvD à la Baudet: beide partijen zijn immers tegen Europa en de euro, tegen migratie, anti-establishment en voor directe democratie. Baudet heeft echter bewezen dat hij in het electoraat van Wilders kan inbreken: de winst van Forum bij de Statenverkiezingen ging voor een aanzienlijk deel ten koste van de PVV, die in de nieuwe Eerste Kamer bijna de helft van haar zetels kwijt zal raken. De verklaring heeft niet alleen te maken met het feit dat Forum meer geprofileerd dan de PVV zich tegen de klimaatplannen van het kabinet kantte, maar wellicht ook dat een deel van de aanhang van Wilders wat op hem is uitgekeken. De PVV-leider zoekt al vijftien jaar met zijn provocaties de grenzen op, is geobsedeerd door de islam en altijd boos. Al die tijd was er rechts van de VVD geen wervend alternatief, totdat Baudet zich meldde als new kid on the block. Anders dan de voorspelbare en voortdurend verongelijkte Wilders heeft Baudet – net als Pim Fortuyn – iets ongrijpbaars en ontregelends, waarmee hij meer hogeropgeleiden weet aan te spreken dan de PVV (zo bleek uit kiezersonderzoek).

Slot

De leiding van FvD besloot tot de invoering van een geleide interne democratie om LPF-achtige toestanden te voorkomen, met als gevolg dat leden van FvD – ondanks de naam van hun partij – minder invloed hebben dan in andere partijen. Of die centralistische partijstructuur Forum helpt de grootste crisis in haar nog korte geschiedenis te doorstaan, is zeer de vraag. Ook al maakt Otten geen deel meer uit van het partijbestuur, hij staat nog altijd wel bovenaan op de kandidatenlijst voor de Eerste Kamer. De kans is daarmee groot dat het partijconflict zich zal uitbreiden naar de nieuwe senaatsfractie, waarvan aanhangers van zowel Baudet (zoals Paul Cliteur) als van Otten (Jeroen de Vries) deel gaan uitmaken. Bovendien lijkt Otten over een machtsbasis in de Provinciale Staten te beschikken, waarvoor hij de kandidaten heeft geselecteerd. Daar staat dan wel tegenover dat die Statenleden zich zullen realiseren dat zij niet op eigen kracht in de Staten zijn gekomen, maar vooral dankzij partijleider Baudet. Diens positie als partijleider die de regie in handen heeft is echter, ondanks de electorale successen die hij heeft geboekt, de afgelopen dagen onmiskenbaar verzwakt. Nadat Baudet altijd Otten had geprezen, liet hij hem de afgelopen week plots vallen, en gaf hem vervolgens nog een trap na. Afgewacht moet worden hoe de leden op het gedonder in de partijtop zullen reageren – en de kiezers, die op 23 mei naar de stembus zullen gaan voor de verkiezingen voor het Europees Parlement. Prolongatie van het grote electorale succes van maart zal zeer moeilijk worden; winnaars in dit conflict zullen er niet zijn.

Gerrit Voerman is directeur van het Documentatiecentrum Nederlandse Politieke Partijen (DNPP) en hoogleraar aan de Rijksuniversiteit Groningen.