De kiezer als consument. Een prille analyse van de gemeenteraadsverkiezingen

Waarom verliest links en wint rechts? Waarom haakt de kiezer af bij de traditionele landelijke partijen en wordt Wakker Emmen, Weert Lokaal en Groep De Mos de zetels gegund? Waarom onderschat het kabinet de uitkomst van een referendum? En waarom blijft een deel van de kiezers weg?

Voor analisten is het na verkiezingen altijd weer een zoektocht het gedragspatroon van het electoraat te doorgronden. Verliezende partijen die denken dat zij hun verkiezingsprogramma niet goed verkocht hebben, of dat ze hun teksten moeten aanpassen aan een nieuwe tijd, zitten op het verkeerde spoor.

Alles van vroeger doet er niet meer toe. Beginselprogramma's, standpunten over alles wat los en vast zit, begin er niet over, houd het stil. Dat Geert Wilders ooit een verkiezingsprogramma presenteerde van één A-viertje, zou ik niet zonder meer een slechte strategie willen noemen.

Waar voor je geld

De kiezer wil geen leestijd om beloften te bestuderen. Niet omdat de kiezer dom is, integendeel. Het electoraat wil waar voor z'n geld, denkt aan het eigenbelang en wil klip en klaar horen wat de te kiezen kandidaat te bieden heeft. En bovendien moet aangetoond worden dat het gebodene liefst meteen gerealiseerd wordt, anders gaat de kiezersgunst de volgende keer ergens anders heen. De kiezer is consument geworden en heeft bovenal een sterk geheugen. Is er slechte waar geleverd, dan wordt het de volgende keer een andere winkel.

Er moet trouwens wel een winkel zijn, met iemand achter de toonbank. Richard de Mos in Den Haag heeft dat goed begrepen: luisteren, terugpraten, verkopen. Als de kiezer consument is, is de politiek handel.

Ondernemersrisico

Het moet gezegd, het electoraat aan de linker kant van de streep onthoudt beter. Wat bijvoorbeeld de PvdA of D66 fout doen, wordt in het stemhokje afgerekend. VVD-kiezers hebben daar minder last van. De VVD kan zich blijkbaar meer permitteren. Als partijleider en premier Rutte zegt dat zijn loopbaan “een aaneenschakeling van inschattingsfouten is” (in het debat over het vertrek van Halbe Zijlstra op 13 februari 2018), lijkt dat een dag later alweer vergeten. Waar gehakt wordt, vallen spaanders, zoiets moet het zijn bij de liberalen. Of noem het ondernemersrisico. Waarmee de factor Geheugen in de post-verkiezingsanalyse dus moet worden meegewogen.

What’s in it for me?

Een andere factor is het Belang. What's-in-it-for-me als keuzefactor moet niet worden onderschat. Waar je niets aan hebt, ga je niet kopen. Sommige partijen proberen het algemeen belang uit te venten, maar het eigen belang weegt uiteindelijk toch zwaarder en het is ook geen taboe meer voor jezelf te kiezen.

Dan noem ik nog de factor Dichtbij. Anders gezegd, wat de boer niet kent dat eet ie niet. Toegegeven, wetenschappelijk verdient dit een nadere uitwerking maar ik zie hier wel degelijk een begin van de verklaring waarom lokale lijsten zo populair zijn.

Een goed verhaal

Uiteraard moet je als politicus ook een goed verhaal hebben. En zelfs een goed verhaal waar je niks aan hebt, is altijd beter dat een slecht verhaal waar je niks aan hebt. Waarbij ik hier opmerk dat het politieke verhaal in Nederland wel wat pittiger verteld mag worden. Een dag na de gemeenteraadsverkiezingen werd tijdens een campagneleidersdebat in Nieuwspoort gesuggereerd dat campagnes “ruiger” worden. Het kan zijn dat ik iets heb gemist maar het is mij eerder te braaf. Waarom kletspraat niet scherp attaqueren, waarom slechte waar niet teruggooien. Waarom zo bang een anti-populist te zijn?

De factoren vertrouwen en geloofwaardigheid hebben vooral met het ooit door Diederik Samsom -bijna vergeten begrip - Het Eerlijke Verhaal te maken. Ook wat niet lukt of niet kan, valt uit te leggen. Stil blijven over wat niet is geleverd, pikt de bewuste consument niet.

Soevereiniteit in eigen kring

Als laatste attendeer ik nog op het calvinistische begrip Soevereiniteit in eigen kring. Dat begrip is met succes omarmd door Denk. Katholieken en protestanten hadden in het verleden ook uit zelfbehoud en emancipatiedrang hun eigen club. Fuseren later kan altijd nog, maar nu even niet. Anders gezegd, Denk in de PvdA leidde tot niks, Denk apart is een succes.

Er is diepgaander onderzoek nodig de vraag te beantwoorden waarom het politieke landschap steeds verder versplintert, en het vertrouwen niet zonder meer de 'oude' partijen wordt gegund. Ik zou wat dat betreft graag een keer aanschuiven bij een bijeenkomst van de Staatscommissie parlementair stelsel. Benieuwd naar wat daar wordt bedacht het tij te keren.

Kees Boonman, politiek journalist en docent Journalistiek en Nieuwe Media Universiteit Leiden