Duitsland: Wéér een GroKo?

Vorm eindelijk een regering! kopte de Frankfurter Allgemeine Zeitung (FAZ) deze week op haar website. Nu het SPD-partijcongres vorige week zondag - weliswaar met een heel kleine meerderheid - heeft ingestemd met coalitieonderhandelingen met de CDU/CSU, kan de formatie van start gaan. Maar of de partijen hun grote coalitie daadwerkelijk voortzetten, is nog niet zeker.

Het bleef tot het laatste moment spannend, vorige week zondag op het SPD-partijcongres. De stemmen voor en tegen lagen zo dicht bij elkaar, dat de gedelegeerden hun handen nogmaals moesten opsteken om ze goed te kunnen tellen. Uiteindelijk bleek 56,4 procent voor regeringsdeelname.

Wéér een GroKo?

Aan die beslissing waren heftige debatten voorafgegaan. Er is veel weerstand binnen de SPD tegen wéér een GroKo, zoals de grote coalitie wordt genoemd. De sociaaldemocraten zouden na het slechte verkiezingsresultaat in september in de oppositie hun wonden likken, had voorzitter Schulz beloofd. Maar daar moest hij in november al op terugkomen, toen de Jamaica-onderhandelingen tussen CDU/CSU, de FDP en de Groenen - genoemd naar de partijkleuren zwart, geel en groen - mislukten. Op dringend verzoek van president Steinmeier besloot de SPD toch verkennende gesprekken met de CDU en de CSU te voeren.

Schulz en de andere leden van de partijtop hadden er vorige week zondag een zware dobber aan de critici van regeringsdeelname te overtuigen. De rek is uit de samenwerking tussen de coalitiepartners, vinden de tegenstanders. Ze willen niet nog eens vier jaar dealen met kanselier Merkel, die de politieke successen van haar coalitiepartners voor zichzelf claimt en hen dan gebroken achterlaat.

Een wankel akkoord

Bovendien zijn ze ontevreden over het voorlopige akkoord dat SPD, CDU en CSU op 12 januari na een week van verkennende gesprekken presenteerden. In dit akkoord zijn de partijen het eens geworden over onderwijshervormingen, kinderopvang en het Europese beleid. Maar de afspraken over gezinshereniging voor vluchtelingen zijn veel te beperkt, vinden de critici, en de belasting in de hoogste belastingschijf gaat niet omhoog, zoals de SPD wilde. Ook is de door de SPD gewenste Bürgerversicherung - die het verschil tussen ziekenfonds en particuliere ziektekostenverzekeringen opheft - niet in het akkoord opgenomen.

De SPD wil bij de coalitieonderhandelingen die nu beginnen op deze punten terugkomen, maar daar willen de meeste christendemocraten niets van weten. Over wat in de verkenningsfase is afgesproken, wordt niet meer onderhandeld, zeggen zij. Bovendien spoorde CDU/CSU-fractievoorzitter Kauder de SPD begin deze week aan een beetje haast te maken: “We moeten de onderhandelingen in twee, drie weken rond kunnen hebben.”

Ook bezwaren bij de CDU

Niet dat binnen de CDU/CSU alles vlekkeloos verloopt. De fractie bleef bij de verkiezingen weliswaar de grootste, maar haalde het slechtste verkiezingsresultaat sinds 1949. Een deel van de CDU’ers geeft Merkel daarvan de schuld, zij vinden haar te links. Conservatieve CDU’ers en zeker ook de Beierse CSU zijn al veel langer ontevreden over de partijkoers. De CSU heeft bovendien haar eigen problemen: ook zij werd bij de verkiezingen flink afgestraft en moet zich zien te herpakken voor de deelstaatverkiezingen in Beieren komend najaar. Mede daarom wil de partij niets weten van een soepeler vluchtelingenbeleid.

Behalve de bezwaren die de partijen zelf hebben tegen hun hernieuwde samenwerking, zien veel Duitsers nog een ander nadeel. Als CDU, CDU en SPD gaan regeren, is de rechts-nationalistische AfD, die in september voor het eerst in de Bondsdag werd gekozen, de grootste oppositiepartij. Dat geeft privileges. Deze week kreeg de AfD bijvoorbeeld het voorzitterschap van de begrotingscommissie toebedeeld, ‘de koningscommissie van het parlement’.

“Dwergenopstand”

Ondertussen is de stemming tussen de aanstaande coalitiepartners er niet beter op geworden. CSU-prominent Dobrindt noemde het protest van de opstandige SPD’ers - voornamelijk leden van de jongerenafdeling, de Jusos - minachtend een “dwergenopstand”. SPD-fractievoorzitter Nahles sprak in een felle toespraak op het partijcongres vorige week zondag van “die achterlijke Dobrindt”.

In deze sfeer moeten de 60 onderhandelaars van de drie partijen met elkaar om de tafel. Toch liggen ze op veel gebieden dicht bij elkaar. Bovendien hebben SPD, CDU en CSU de afgelopen vier jaar succesvol samengewerkt. Hoewel de SPD er bij de verkiezingen niet van heeft weten te profiteren, heeft de partij veel uit haar verkiezingsprogramma van 2013 kunnen uitvoeren, met bovenaan het lijstje het minimumloon dat in 2015 is ingevoerd.

Nieuwe impuls voor Europa

Merkel en de SPD zijn het bovendien eens over het Europese beleid. De wens de EU een nieuwe impuls te geven en de eurozone te versterken, staat prominent in het voorlopige akkoord. De plannen sluiten aan bij de hervormingsideeën van de Franse president Macron. Hij gaat weliswaar verder dan wat de CDU beoogt. Maar Merkel zal, in wat haar laatste regeringstermijn zal zijn, graag nog iets in Europa willen bereiken en Macron en de SPD tegemoet willen komen.

President Steinmeier riep de partijen deze week nog eens op snel aan de slag te gaan. En ook de FAZ is dus ongeduldig. Net als de Süddeutsche Zeitung vreest de krant dat het geruzie tussen de partijen tot meer verlies van aanzien leidt. Nu al wordt gesproken van “een coalitie van verliezers”, schrijft de FAZ.

NoGroKo?

Maar ook als de partijen nu snel een regeerakkoord sluiten, is de vraag of er ook echt een grote coalitie komt. De SPD laat alle ruim 440.000 leden over het regeerakkoord stemmen en daarom zetten de Jusos hun NoGroKo-campgane voort. Zo roepen ze mensen die ook geen grote coalitie willen op SPD-lid te worden om aan die stemming te kunnen deelnemen. En inderdaad blijken zich sinds het partijcongres verrassend veel nieuwe leden te hebben gemeld - ruim 1800, meldde de Süddeutsche Zeitung woensdag.

Als de SPD-leden het regeerakkoord alsnog afwijzen, raakt Duitsland opnieuw in een politieke impasse. Het zou alsnog tot nieuwe verkiezingen kunnen leiden - al zijn die in Duitsland moeilijk uit te schrijven omdat het parlement zichzelf niet kan ontbinden. Bovendien hebben de partijen gezien de peilingen alle drie geen baat bij nieuwe verkiezingen. Ze zullen er dus de komende weken alles aan doen om tot een nieuwe regering te komen. Kanselier Merkel hoopt die met Pasen te kunnen presenteren.

Marja Verburg (Duitsland Instituut Amsterdam)