Parlementen politiek vergeleken

17 juli 2009, column van prof.dr. Joop van den Berg

Wie naar een parlement kijkt – nationaal, Europees of lokaal – met uitsluitend institutionele belangstelling, mist een essentieel deel van de werkelijkheid. Staatsrechtelijke duidingen, zeker in ons land, ‘vergeten’ dikwijls het bestaan en de structurerende invloed van de politieke partij in executieve en volksvertegenwoordiging. Dit, terwijl het historisch gesproken de politieke partijen zijn die een volksvertegenwoordiging representatief maken voor wat er onder de bevolking leeft. Omgekeerd, als er met het functioneren van het parlement iets mis is, verdient het aanbeveling naar het functioneren van politieke partijen te kijken, meer dan naar het instituut parlement of gemeenteraad.

In de dagelijkse werkelijkheid zijn regering en parlement (ofwel: B&W en raad) niet veel meer dan een omhulsel en tegelijk arena waarin het politieke spel wordt gespeeld en waarin politieke machtsverhoudingen domineren, meer dan juridische. Zo kan een parlementair stelsel formeel wel ‘dualistische’ trekken hebben, maar dankzij de politieke machtsverhoudingen ‘monistisch’ functioneren. Sommige juristen en veel journalisten willen doen geloven dat een volksvertegenwoordiging dan niet naar behoren functioneert, maar zo verliezen zij het karakter van het parlement of de raad als arena uit het oog.

Het is dankzij partijpolitieke meerderheidsvorming dat een regering tot stand komt die kan rekenen op parlementaire steun. Het is diezelfde meerderheidsvorming die een oppositie tot stand brengt, die alternatieven voor het regeringsbeleid kan demonstreren. Beide, regeringsmeerderheid en oppositie, zijn aldus in staat aan regeren en wet geven richting te geven en tegelijk de bevolking te laten zien hoe het anders zou kunnen. Zo kan, als het goed gaat, de kiezer periodiek beslissen wie dient te regeren en wie niet.

De negentiende-eeuwse geschiedenis, zonder hechte partijen, heeft laten zien hoe moeilijk het is om enigszins coherent overheidsbeleid tot stand te brengen zonder een voorspelbare meerderheid in regering en parlement beide. Fameus is het voorbeeld van het (liberale) verlangen naar een inkomstenbelasting die, door het gebrek aan politieke binding, vijftig jaar nodig heeft gehad om tot stand te komen.

Vandaag zien wij de voordelen, maar vooral de bezwaren van het in Nederland zo geïdealiseerde ‘dualisme’ in de werkwijze van de Europese instellingen. Het Europese Parlement mag dan onafhankelijk van de Commissie opereren en zonder veel partijtucht naar wetgeving kijken, voor de meeste burgers wordt het juist daardoor tot een onherkenbaar instituut. Op zijn best ziet het er, in zijn wetgevende werk, uit als een technocratisch opererend gezelschap. Het is hier al eens gezegd: in het Europese Parlement domineert daardoor de policy without politics.

De kritiek in heel Europa is dat er te weinig binding is tussen Commissie en Parlement en dat er geen echte meerderheid en oppositie tot stand komen, die leven brengen in het Europese politieke bedrijf en er richting aan geven. Partijtucht, in regering en in oppositie, is blijkbaar niet alleen een dwangmiddel. Zij laat ook zien waar het in de politiek om draait.

Dat neemt niet weg dat de parlementaire arena ook kan denatureren: als de regering, met behulp van een verzekerde meerderheid, het parlement naar haar hand gaat zetten. Niet langer is de regering (of B&W) de uitvoerende commissie van de parlementaire meerderheid, maar is de parlementaire meerderheid de applausmachine van de regering, soms zelfs, zoals in Londen nogal eens, van de Prime Minister.

Daartegen bestaan maar twee remedies, die niet zijn gelegen in institutionele vernieuwingen. De ene is dat parlement en gemeenteraad de constitutionele rechten van de volksvertegenwoordiging primair beschouwen als de rechten van de oppositie. De tweede remedie is de onafhankelijke, individuele volksvertegenwoordiger, die zich er steeds van bewust is dat het goed functioneren van parlement of raad van hem (of haar) afhangt.

Dit is deel 2 in een serie van vijf columns die het verkeer van Europees, nationaal en lokaal parlement met zijn respectieve executieve beogen te vergelijken. Deel 1, 'Parlementen juridisch vergeleken', is verschenen op 6 juli (zie hieronder).

Deze column wordt mogelijk gemaakt door Parlement & Politiek

Andere columns & analyses

• - 

  Het dagelijks verkeer tussen regering en parlement wordt doorgaans beschreven met behulp van staatsrechtelijke begrippen. Een politiek stelsel wordt dan aangeduid als ofwel ‘monistisch’ ofwel ‘dualistisch’.
• - 

  Joop van den Berg, 6 juli 2009

• - 

  De EU staat na de recente Europese verkiezingen voor beslissingen die haar activiteiten en betekenis voor jaren bepalen. Het gaat om het al of niet van kracht worden van het Verdrag van Lissabon en de verdeling van de belangrijkste posten in de nieuwe Commissie en het Parlement die beide tot einde 2014 aanblijven. Verder moet dit najaar blijken of het Economisch Herstelplan en het Klimaat en Energieplan van de Unie voldoende effectief en bovendien politiek uitvoerbaar zijn, ook tegenover de niet Europese landen. Tenslotte beslissen de Ieren dit najaar bij referendum over het lot van het Verdrag van Lissabon. 

• - 

  Jan Werts, 16 juni 2009

• - 

  Wie beweert, zoals nog immer door Nederlandse media gebeurt, dat het Europese Parlement weinig in de melk te brokken heeft, is blijkbaar dertig jaar buiten bewustzijn geweest.

• - 

  Joop van den Berg, 12 juni 2009

• - 

  Sinds de jaren vijftig van de twintigste eeuw heeft de samenwerking in achtereenvolgens de EGKS, de (E)EG en de Europese Unie (EU) zich enorm uitgebreid. Dit geldt niet alleen voor de intensiteit waarmee en het aantal terreinen waarop wordt samengewerkt, maar ook voor het aantal deelnemende landen. Hebben we hier economisch ook wat aan gehad, gegeven het feit dat Nederland inmiddels de grootste netto-betaler van de EU is?

• - 

  Marcel de Ruiter, 29 mei 2009

• - 

  Na een aarzelende start zijn de eerste debatten voor de verkiezingen voor het Europees Parlement  (EP) op gang gekomen.  Al is hier al heel wat meer aandacht voor dan tijdens eerdere EP verkiezingen, er blijft een bepaald gevoel van ongemakkelijkheid van de nationale politiek en een  zeker schouder ophalen van de kiezer in zitten;  de  verwachtingen over de opkomst blijven nog steeds somber. Hoe komt dat nou? 

• - 

  Wim Voermans, 27 mei 2009

• - 

  De kredietcrisis heeft geleid tot herwaardering van de economische orde, zoals die in de jaren vijftig vorm kreeg. Volgens Jürgen Rüttgers, minister-president van Noordrijn-Westfalen, is de sociale markteconomie hét Europese antwoord op de crisis.

• - 

  Hanco Jürgens, 8 mei 2009

• - 

  Twee opinies circuleren er over de resultaten van de bijeenkomst van de Europese Raad in Brussel op 19 en 20 maart. Commissievoorzitter José Manuel Barroso zegt dat het een Summit of delivery was ofwel een Top waar knopen zijn doorgehakt. De andere opinie spreekt van een lacklustre Summit, een lusteloze vertoning. 
• - 

  Jan Werts, 4 april 2009

• - 

  De Europese Raad heeft tijdens een speciale bijeenkomst getracht gevaarlijke onenigheid te bezweren over de economische crisis. Op zondag 1 maart deden de staatshoofden en regeringsleiders in Brussel de belofte van ‘gezamenlijk optreden op een gecoördineerde manier’. Maar een echt gezamenlijk Europees plan van aanpak komt er niet.
• - 

  Jan Werts, 17 maart 2009

• - 

  Wie de Conferentie van Versailles, negentig jaar geleden, vergelijkt met de jongste Europese Raad in Brussel, kan moeilijk anders dan sterke vooruitgang zien. Europa heeft blijkbaar toch geleerd van de verschrikkingen van twee wereldoorlogen.
• - 

  Joop van den Berg, 15 januari 2009

• - 

  De EU heeft het roerige jaar 2008 afgesloten met een ambitieus drievoudig akkoord over het Verdrag van Lissabon, een aanpak van het klimaat en energieprobleem en een economisch herstelplan. Het is opmerkelijk hoe soepel en besluitvaardig de Europese Raad hier opereerde.
• - 

  Jan Werts, 14 januari 2009

• - 

  Nu al zeurt het CDA achter de hand dat het vanaf 2009 weer een partijgenoot wil zien als Nederlands lid van de Europese Commissie. Erg voorbarig en vooral erg onverstandig.
• - 

  Joop van den Berg, 22 december 2008

• - 

  In de kredietcrisis werd getracht het begrip 'vertrouwen' te revitaliseren. Begrijpelijk, pas als het donker wordt, worden de sterren zichtbaar. Zo rijst ook de ster van vertrouwen.
• - 

  Ed d'Hondt, 8 december 2008

• - 

  Ierland stribbelt nog wat tegen, maar de Europese Grondwet-nieuwe-stijl (het Verdrag van Lissabon) lijkt er toch te gaan komen. De enige vraag lijkt nog: wie gaat het de Ieren vertellen?
• - 

  Wim Voermans, 24 november 2008

• - 

  Ook al is het niet dankzij de supranationale organen, toch is de EU in de financiële crisis effectief opgetreden, dankzij de Franse voorzitter van de Europese Unie. Zulk voorzitterschap zou echter geen halfjaarlijkse gok moeten zijn zoals nu.
• - 

  Joop van den Berg, 24 oktober 2008

• - 

  Kabinet en Kamermeerderheid hebben een prachtkans gemist om parlement en bevolking meer vertrouwd te maken met Europese Unie en Europese wetgeving.
• - 

  Joop van den Berg, 10 oktober 2008

• - 

  Hans van Baalen ambieert het voorzitterschap van de liberale democraten in het Europees Parlement. De daarmee gepaard gaande discussie over het dubbelmandaat laat eens te meer de Nederlandse depreciatie van het Europees Parlement zien.
• - 

  Wim Voermans, 14 augustus 2008

• - 

  Het Nederlandse parlement heeft na het verdrag van Lissabon nog minder over Europa te vertellen dan daarvoor. Dat is niet uit te leggen.
• - 

  Wim Voermans, 4 augustus 2008