N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.
Parlementen juridisch vergeleken
6 juli 2009, column van prof.dr. Joop van den Berg
Het dagelijks verkeer tussen regering en parlement wordt doorgaans beschreven met behulp van staatsrechtelijke begrippen. Een politiek stelsel wordt dan aangeduid als ofwel ‘monistisch’ ofwel ‘dualistisch’.
In het eerste geval is de regering formeel niet meer of minder dan een uitvoerende commissie van het parlement. In gemeentelijke termen: het college van B&W is uitvoerend orgaan van de gemeenteraad. In zulk systeem is de minister of wethouder per definitie lid van de volksvertegenwoordiging. Dat het uitvoerende orgaan het vertrouwen nodig heeft van de volksvertegenwoordiging spreekt vanzelf.
In het tweede geval opereren regering en parlement sterk gescheiden van elkaar. Er is geen sprake van een vertrouwensrelatie; een lid van de executieve (minister, wethouder of, in Europa, Commissaris) kan niet tegelijk lid zijn van de volksvertegenwoordiging. Dikwijls beschikt de executieve over een eigen kiezerslegitimatie: de president wordt, zoals in de Verenigde Staten en Frankrijk, rechtstreeks gekozen. In veel Europese staten gebeurt dat ook met de burgemeester.
Zolang deze categorieën worden gebruikt om een politiek stelsel juridisch te beschrijven is er niets aan de hand. Zo kan men immers laten zien dat er grofweg twee vormen van democratie zijn: de dualistische, meestal presidentiële, variant en de monistische, parlementaire variant. Modelvoorbeelden zijn de presidentiële (dualistische) Verenigde Staten en het parlementaire (monistische) Groot-Brittannië.
In deze beschrijvende aanpak moet het Nederlandse parlementaire bestel worden geduid als iets tussen monisme en dualisme in. Monistische elementen zijn het gedeelde wetgeverschap van regering en parlement, maar vooral het ontbindingsrecht en de vertrouwensregel. Dualistisch is het sinds 1938 bestaande verbod op het gecombineerde lidmaatschap van regering en parlement.
Tot 2002 was ons gemeentelijke bestel zuiver monistisch van aard, al werd er door de gemeenteraad gewoonlijk veel aan B&W gedelegeerd. Sindsdien is er sprake van een meer dualistisch systeem. Weliswaar wordt de burgemeester niet direct gekozen (dat zou consequent zijn geweest) maar de wetgevende taak berust exclusief bij de raad. Het lidmaatschap van B&W en raad is onverenigbaar geworden en B&W kunnen de raad niet ontbinden. Nogal inconsequent: B&W behoeven wel het vertrouwen van de gemeenteraad. De Groninger staatsrechtgeleerde en lid van de Eerste Kamer, Alphons Dölle, sprak onlangs dan ook snedig van ‘dualisme light’ in het gemeentebestuur sedert 2002.
In de Europese Unie is de zaak ingewikkelder. De Europese Raad en de raad van ministers vormen er een deel van de executieve macht, maar de raad van ministers is tevens medewetgever. Geen van beide zijn echter verantwoording schuldig aan het Europese Parlement. De Europese Raad heeft nog het meeste weg van een ‘collectief’ Amerikaans presidentschap, al wordt hij niet rechtstreeks gekozen. De raad van ministers ontwikkelt zich langzaam tot een soort senaat, het meest vergelijkbaar met de Duitse Bundesrat, die ook (deelstaat)regeringen representeert.
Voor het Europese Parlement is de Commissie het belangrijkste regeringsorgaan. Van haar gaat het wetgevende initiatief uit, maar ook het budgettaire. Zij kan binnen wettelijke kaders zelf handelen, zoals wij vooral kunnen waarnemen als het om mededinging en (ongeoorloofde) staatssteun gaat. De Commissie als geheel heeft het vertrouwen nodig van het Europese Parlement.
Voor het overige is het stelsel zuiver dualistisch: op de samenstelling van de Commissie had het Parlement tot voor kort amper invloed. Dat verandert dankzij het Verdrag van Lissabon. Het Parlement beraadslaagt en besluit in volledige onafhankelijkheid van de Commissie, zeker als het over regelgeving gaat.
Wat in deze zuiver institutionele, staatsrechtelijke beschrijving opvalt, is het volledige ontbreken van de politieke partij als richtinggevende kracht. De staatsrechtbeoefening, vooral in Nederland, weet aan de politieke partij geen plaats te geven. Dat heeft zij overgehouden aan Thorbeckes diepe weerzin tegen de politieke partij. Zo dreigen juridische duidingen een bloedeloos te blijven, ook en juist in de vergelijkende studie van democratische systemen.
Dit is deel 1 in een serie van vijf columns die het verkeer van Europees, nationaal en lokaal parlement met zijn respectieve executieve beogen te vergelijken.
Deze column wordt mogelijk gemaakt door Parlement & Politiek
Andere columns & analyses
-
-De EU staat na de recente Europese verkiezingen voor beslissingen die haar activiteiten en betekenis voor jaren bepalen. Het gaat om het al of niet van kracht worden van het Verdrag van Lissabon en de verdeling van de belangrijkste posten in de nieuwe Commissie en het Parlement die beide tot einde 2014 aanblijven. Verder moet dit najaar blijken of het Economisch Herstelplan en het Klimaat en Energieplan van de Unie voldoende effectief en bovendien politiek uitvoerbaar zijn, ook tegenover de niet Europese landen. Tenslotte beslissen de Ieren dit najaar bij referendum over het lot van het Verdrag van Lissabon.
-
-Jan Werts, 16 juni 2009
-
-Wie beweert, zoals nog immer door Nederlandse media gebeurt, dat het Europese Parlement weinig in de melk te brokken heeft, is blijkbaar dertig jaar buiten bewustzijn geweest.
-
-Joop van den Berg, 12 juni 2009
-
-Sinds de jaren vijftig van de twintigste eeuw heeft de samenwerking in achtereenvolgens de EGKS, de (E)EG en de Europese Unie (EU) zich enorm uitgebreid. Dit geldt niet alleen voor de intensiteit waarmee en het aantal terreinen waarop wordt samengewerkt, maar ook voor het aantal deelnemende landen. Hebben we hier economisch ook wat aan gehad, gegeven het feit dat Nederland inmiddels de grootste netto-betaler van de EU is?
-
-Marcel de Ruiter, 29 mei 2009
Help, Europa wordt politiek!
-
-Na een aarzelende start zijn de eerste debatten voor de verkiezingen voor het Europees Parlement (EP) op gang gekomen. Al is hier al heel wat meer aandacht voor dan tijdens eerdere EP verkiezingen, er blijft een bepaald gevoel van ongemakkelijkheid van de nationale politiek en een zeker schouder ophalen van de kiezer in zitten; de verwachtingen over de opkomst blijven nog steeds somber. Hoe komt dat nou?
-
-Wim Voermans, 27 mei 2009
-
-De kredietcrisis heeft geleid tot herwaardering van de economische orde, zoals die in de jaren vijftig vorm kreeg. Volgens Jürgen Rüttgers, minister-president van Noordrijn-Westfalen, is de sociale markteconomie hét Europese antwoord op de crisis.
-
-Hanco Jürgens, 8 mei 2009
-
-Twee opinies circuleren er over de resultaten van de bijeenkomst van de Europese Raad in Brussel op 19 en 20 maart. Commissievoorzitter José Manuel Barroso zegt dat het een Summit of delivery was ofwel een Top waar knopen zijn doorgehakt. De andere opinie spreekt van een lacklustre Summit, een lusteloze vertoning.
-
-Jan Werts, 4 april 2009
-
-De Europese Raad heeft tijdens een speciale bijeenkomst getracht gevaarlijke onenigheid te bezweren over de economische crisis. Op zondag 1 maart deden de staatshoofden en regeringsleiders in Brussel de belofte van ‘gezamenlijk optreden op een gecoördineerde manier’. Maar een echt gezamenlijk Europees plan van aanpak komt er niet.
-
-Jan Werts, 17 maart 2009
-
-Wie de Conferentie van Versailles, negentig jaar geleden, vergelijkt met de jongste Europese Raad in Brussel, kan moeilijk anders dan sterke vooruitgang zien. Europa heeft blijkbaar toch geleerd van de verschrikkingen van twee wereldoorlogen.
-
-Joop van den Berg, 15 januari 2009
-
-De EU heeft het roerige jaar 2008 afgesloten met een ambitieus drievoudig akkoord over het Verdrag van Lissabon, een aanpak van het klimaat en energieprobleem en een economisch herstelplan. Het is opmerkelijk hoe soepel en besluitvaardig de Europese Raad hier opereerde.
-
-Jan Werts, 14 januari 2009
-
-Nu al zeurt het CDA achter de hand dat het vanaf 2009 weer een partijgenoot wil zien als Nederlands lid van de Europese Commissie. Erg voorbarig en vooral erg onverstandig.
-
-Joop van den Berg, 22 december 2008
-
-In de kredietcrisis werd getracht het begrip 'vertrouwen' te revitaliseren. Begrijpelijk, pas als het donker wordt, worden de sterren zichtbaar. Zo rijst ook de ster van vertrouwen.
-
-Ed d'Hondt, 8 december 2008
-
-Ierland stribbelt nog wat tegen, maar de Europese Grondwet-nieuwe-stijl (het Verdrag van Lissabon) lijkt er toch te gaan komen. De enige vraag lijkt nog: wie gaat het de Ieren vertellen?
-
-Wim Voermans, 24 november 2008
-
-Ook al is het niet dankzij de supranationale organen, toch is de EU in de financiële crisis effectief opgetreden, dankzij de Franse voorzitter van de Europese Unie. Zulk voorzitterschap zou echter geen halfjaarlijkse gok moeten zijn zoals nu.
-
-Joop van den Berg, 24 oktober 2008
-
-Kabinet en Kamermeerderheid hebben een prachtkans gemist om parlement en bevolking meer vertrouwd te maken met Europese Unie en Europese wetgeving.
-
-Joop van den Berg, 10 oktober 2008
-
-Hans van Baalen ambieert het voorzitterschap van de liberale democraten in het Europees Parlement. De daarmee gepaard gaande discussie over het dubbelmandaat laat eens te meer de Nederlandse depreciatie van het Europees Parlement zien.
-
-Wim Voermans, 14 augustus 2008
-
-Het Nederlandse parlement heeft na het verdrag van Lissabon nog minder over Europa te vertellen dan daarvoor. Dat is niet uit te leggen.
-
-Wim Voermans, 4 augustus 2008