Verkiezingsprogramma’s: inspanningsverplichting en boodschappenlijst

Marcel de Ruiter, verbonden aan Van Oort & Van Oort Public Affairs en Communicatie, op persoonlijke titel.

Een kiezer die alle verkiezingsprogramma’s wil doornemen van de 15 partijen die een rol spelen in de Peilingwijzer en/of de doorrekeningen door het Centraal Planbureau (CPB) en het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL), dient 1026 pagina’s tot zich te nemen. Ga er maar aan staan! Of de denkbeeldige ‘gemiddelde’ kiezer hier vrolijk van wordt is een ander verhaal. Niet veel mensen zullen de moeite nemen om de overvloed aan plannen en goede bedoelingen volledig tot zich te nemen. Wie doen de partijen eigenlijk een plezier met hun programma’s?

Plannen zijn geen beloften

De verkiezingsprogramma’s verschaffen informatie over de standpunten en plannen van de partijen, maar zijn geen belofte aan de kiezer. In het algemeen vertellen de programma’s wat partijen gaan doen als ze het in hun eentje voor het zeggen krijgen. Je hoeft er niet voor doorgeleerd te hebben om te weten dat dit in Nederland nooit het geval is. Als partijen gaan regeren, moeten ze altijd compromissen sluiten met coalitiepartners. Het verwijt dat partijen hierdoor valse beloftes doen in hun verkiezingsprogramma’s, is daarom te kort door de bocht. Als partijen een verkiezingsprogramma gaan opstellen waarin het compromis al is ingebakken, is niet meer in te zien wat ze nu echt vinden. Van partijen mag wél verlangd worden dat ze een eerlijke voorstelling van zaken geven.

Document van en voor de partij

Voor een partij als organisatie is het verkiezingsprogramma een belangrijk ijkmoment. De invloed van de leden verschilt van partij tot partij. Doorgaans wordt het concept-verkiezingsprogramma (mede) voorbereid door partijleden die niet in de Eerste of Tweede Kamer of in het kabinet zitten. En hoewel er vrijwel altijd invloed vanuit de politieke top en de zittende beroepspolitici is, hebben in de meeste partijen de leden op de één of andere manier een stem bij de definitieve vaststelling van het programma. De formulering van het verkiezingsprogramma is daarmee voor de achterban van politieke partijen een natuurlijk moment om de oude standpunten te herbevestigen dan wel bij te stellen. Zo leggen partijen hun inhoudelijke koers voor de komende jaren vast.

Boodschappenlijst

Er is nog een andere reden waarom de verkiezingsprogramma’s van belang zijn voor partijorganisaties. Kandidaten die op de lijst van een partij gaan staan, conformeren zich hiermee aan het verkiezingsprogramma. Door op de lijst te gaan staan, laten kandidaten zien dat ze zich willen inzetten voor het uitvoeren van het programma. Enigszins oneerbiedig gezegd is het verkiezingsprogramma een soort ‘boodschappenlijst’ die een partij meegeeft aan zijn aanstaande Kamerleden.

Vertaalbureaus

De verkiezingsprogramma’s zijn dus minstens even belangrijk voor de partijen zelf als voor de kiezer. Het is niet verwonderlijk dat kiezers hun toevlucht zoeken tot intermediaire instituties om chocola te maken van de vele plannen van de partijen. Te denken valt aan informatie vanuit de diverse media, verkiezingsdebatten en allerhande kieshulpen en websites van belangenorganisaties. Vanuit diverse invalshoeken maken zij, als een soort ‘vertaalbureau’, de verkiezingsprogramma’s inzichtelijk voor de kiezer. Het bestaan van allerlei vergelijkingen van programma’s geeft partijen een prikkel om lange programma’s te schrijven: als je als partij niets over een bepaald onderwerp zegt, loop je het risico te ontbreken in de overzichten. Ondanks het technocratische karakter dragen ook de doorrekeningen van de programma’s door het CPB en het PBL bij aan het transparanter en vergelijkbaar maken van de deelnemende partijprogramma’s. De kritische blik van de economische en milieudeskundigen zorgt tevens voor een reality en fact check op de uitvoerbaarheid en de effecten van de programma’s.

Afwegingen toevertrouwen

Hoewel de verkiezingsprogramma’s in het Nederlandse politieke bestel geen resultaatbelofte aan de kiezer kunnen zijn, vertellen ze de kiezer wel waar de partijen op willen inzetten. De programma’s zijn een inspanningsverplichting. Daarbij het aan de politici is om enige relativering in acht te nemen zodat zij geen verwachtingen wekken die niet waar te maken zijn. Opvallend is verder dat veel programma’s voor de komende verkiezingen erg lang zijn. Het éénpaginaprogramma van de PVV is natuurlijk het andere uiterste, maar daar tegenover staat dat D66 een boekwerk heeft uitgebracht van 171 bladzijden. Het is een goede zaak als de verkiezingsprogramma’s de kiezer een reëel beeld geven van de uitgangspunten en de belangrijkste voornemens van de partijen. Ellenlange ‘boodschappenlijsten’ suggereren echter een maakbaarheid en voorspelbaarheid van de samenleving die in de praktijk niet bestaat. Waar het uiteindelijk om gaat is dat er volksvertegenwoordigers in de Tweede Kamer worden verkozen aan wie toevertrouwd kan worden dat zij in veranderende tijden verstandige afwegingen kunnen maken over complexe vraagstukken.